مهدیه پاکروان؛ علیمحمد ولوی؛ سعید طاوسی مسرور
چکیده
اگرچه عموم ردیه‌نویسی‌های متقدم ازمیان‌رفته‌اند، بررسی نام‌های این نگاشته‌ها مسیر جدیدی در اختیار محقق قرار می‌دهد تا به کشف و خوانش تاریخ فکری و جریان‌شناسی جامعۀ اسلامی بپردازد. جریان‌هایی ...
بیشتر
اگرچه عموم ردیه‌نویسی‌های متقدم ازمیان‌رفته‌اند، بررسی نام‌های این نگاشته‌ها مسیر جدیدی در اختیار محقق قرار می‌دهد تا به کشف و خوانش تاریخ فکری و جریان‌شناسی جامعۀ اسلامی بپردازد. جریان‌هایی که برخی تا به امروز نیز تعیین‌کنندۀ بنیان‌های اعتقادی مذاهب اسلامی‌اند و لذا شناخت آن ها از زوایای مختلف حائز اهمیت است. این پژوهش متکی بر منابع مکتوب و متمرکز بر ردیه‌نگاری کلامی فرق شیعی بر اساس فهارس متقدم یعنی رجال نجاشی، طوسی و فهرست ندیم است. کمیت‌سنجی اطلاعات ردیه‌ها، سنخ‌شناسی سه‌گانۀ برون‌دینی، برون‌مذهبی و درون‌مذهبی و فراوانی‌سنجی آن ها از ابزار کارآمد این تحقیق‌اند که می‌توان به کمک آن ها نوع منازعات حاکم بر جامعۀ اسلامی را سنجید. حاصل امر نشان می‌دهد که اکثر ردیه‌نگاران امامی‌اند و ردیه‌نگاری در حوزۀ برون‌دینی چندان مدنظر متکلمان نبوده است. در ردیه‌های برون‌مذهبی بیش از همه معتزلیان محل نقد و رد بوده‌اند و در ردیه‌های درون‌مذهبی، جریان غلات و با درصدی اختلاف، واقفی‌ها و جریان‌های مختلف امامی. تولید ردیه در قرن سوم در همۀ سنخ‌ها بیش از سایر قرون است که نشان‌دهندۀ بستر سیاسی‌اجتماعی مستعد در مناظرات فکری میان فرقه‌ها و شکل‌گیری ادبیات انتقادی بین آن هاست. در قرن چهارم علی‌رغم کاهش ردیه‌نگاری، ردیه‌های برون‌مذهبی تغییری نکرده است و ردیه بر معتزلیان بیشتر نیز شده است. این نشان می‌دهد که افول دوران طلایی معتزله، بازتاب افکار و عقاید آن ها را تا مدت‌ها بعد در جامعۀ اسلامی کم نکرد و متکلمین عقل‌گرای امامی همچنان به رد و نقد آرا آن ها مشغول بوده‌اند. موضوع امامت در محوریت این ردیه‌ها قرار گرفته است.
