تاریخ نگری و تاریخ نگاری

علمی- پژوهشی

بررسی آرا و اندیشه‌‌های تاریخ‌نگارانۀ ماوردی در اعلام النبوه

محمد امیر احمدزاده؛ مهناز کوهی

دوره 32، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 13-32

https://doi.org/10.22051/hph.2024.45447.1693

چکیده

ابوالحسن علی‌بن‌محمدبن‌حبیب بصری ماوردی از بزرگ‌‌ترین فقهای شافعی در قرون 4 و 5 هجری بوده است که به‌دلیل آثار متعددی که در موضوع سیاست به نگارش درآورده، جایگاه مهمی در تاریخ اندیشۀ سیاسی در اسلام ... بیشتر ابوالحسن علی‌بن‌محمدبن‌حبیب بصری ماوردی از بزرگ‌‌ترین فقهای شافعی در قرون 4 و 5 هجری بوده است که به‌دلیل آثار متعددی که در موضوع سیاست به نگارش درآورده، جایگاه مهمی در تاریخ اندیشۀ سیاسی در اسلام دارد. اعلام النبوه یکی از آثار بازماندۀ ماوردی است که با موضوع اثبات نبوت حضرت محمد(ص) با تکیه بر نشانه‌‌های پیامبری وی نوشته شده است. با توجه به اینکه این کتاب در زمرۀ آثار سیره‌‌نگاری قرار می‌‌گیرد و نیز با توجه به اینکه تاریخ‌نگری به‌ معنی چگونگی تفکر تاریخی مورخ است، پژوهش حاضر به‌دنبال یافتن پاسخی برای این پرسش است: تاریخ‌نگری یا اندیشه‌های تاریخ‌نگارانۀ ماوردی در اعلام النبوه چگونه بوده است و از طرف دیگر اندیشه‌های کلامی او چه تأثیری بر تاریخ‌نگاری‌اش داشته است؟ نگارندگان با رویکرد توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌‌ای، به این نتایج دست یافتند: ماوردی در سخن از روایات مبتنی‌بر معجزه و نیز ارائۀ تاریخ زندگی پیامبر(ص) بینش تاریخی داشته است. وی علی‌رغم رویکرد الهیاتی به مسئلۀ اعجاز، در توجه به عناصر تاریخی (زمان- مکان- موقعیت)، تسامح در شناخت راوی، توجه به امکان وقوع اخبار تا حد ممکن و نیز توجه به نقد و تحلیل، بینش تاریخی خویش را نشان داده است. همچنین رویکرد کلامی او در بحث اعجاز قرآن و پذیرش عصمت پیش از نبوت، مانند معتزله بوده و به‌دلیل مخالفت اشاعره با عصمت پیش از نبوت، می‌‌توان رویکرد کلامی وی را در این اثر مانند معتزلیان دانست.

علمی- پژوهشی

تعیّن نظم گفتمانیِ خوانش نژادیِ ناسیونالیست‌های رمانتیک ایرانی در تاریخ‌نگاری معاصر ایران (از قاجاریه تا پایان دورۀ پهلوی)

رضا پارسامقدم

دوره 32، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 33-58

https://doi.org/10.22051/hph.2023.44568.1676

چکیده

پرسش اصلی مقالۀ حاضر این است که آغازین لحظات تولد و پیدایشِ خوانشِ نژادی از تاریخ ایران کدام است. (درجۀ صفر) و بر مبنایِ کدام صورت‌بندیِ گفتمانی، این خوانش نژادی از تاریخ به‌مثابۀ یک نظمِ گفتمانیِ فراگیر ... بیشتر پرسش اصلی مقالۀ حاضر این است که آغازین لحظات تولد و پیدایشِ خوانشِ نژادی از تاریخ ایران کدام است. (درجۀ صفر) و بر مبنایِ کدام صورت‌بندیِ گفتمانی، این خوانش نژادی از تاریخ به‌مثابۀ یک نظمِ گفتمانیِ فراگیر در تاریخ‌نگاریِ معاصر ایران (از دورۀ قاجاریه تا پایان حکومت پهلوی دوم)، تعیّنِ گفتمانی پیدا کرد و هژمونیک شد و چه نتایجی به بار آورد. آخوندزاده و کرمانی به‌مثابۀ سوژه‌های گفتمانِ خوانش نژادی در ایران، نخستین کسانی بودند که با ترویجِ ایدئولوژی عرب‌ستیزانه و با ارائۀ تحلیلی سیستماتیک و نظام‌مند از خوانش نژادی، آن را در تاریخ‌نگاریِ ایرانی صورت‌بندیِ گفتمانی کردند. به زبانِ دیرینه‌شناسانه و از منظر تحلیل نظام‌های اندیشه‌ای، اندیشه‌های نژادیِ آخوندزاده و کرمانی در تاریخ‌نگاری ایرانی به‌مثابۀ نیروهایی عمل کردند که همچون نظام‌های گفتمانی، سوژه‌های خودشان را ساختند. آخوندزاده، کرمانی و جلال‌الدین میرزا با بهره‌گیری از متون دساتیریِ آذرکیوانیان (دورۀ صفویه) به‌مثابۀ متونی «ایدئولوژیک»، در نقشِ حاملانِ اولیه و سوژه‌هایِ گفتمانِ هم‌زمان، باستان‌گرایانه و نژادگرایانه درآمدند. نظمِ گفتمانیِ حاصل از خوانشِ نژادیِ ناسیونالیست‌های رمانتیک ایرانی در آثار و مکتوباتِ مورخانِ بعد از آنان از قبیل حسن پیرنیا، عباس اقبال آشتیانی، سعید نفیسی، ابراهیم پورداود، ذبیح‌الله صفا، غلامرضا رشید یاسمی و دیگر مورخان و روشنفکرانِ پسا آخوندزاده و پسا کرمانی می‌نشیند. این مورخان و روشنفکران نیز به‌مثابۀ سوژه‌هایِ این گفتمان و در همین چارچوب و فضایِ گفتمانیِ خوانشِ نژادی از تاریخ ایران، در نگارش آثار تاریخی‌شان به‌طور حتم، فصل یا بخشِ مهمی از کتاب‌های خود را به بحث‌های نژادی با عناوینِ «نژاد ایرانی»، «نژاد آریایی»، خونِ ایرانی و... اختصاص داده‌اند که گویایِ بارز تعیّن نظم گفتمانیِ خوانشِ نژادی در تاریخ‌نگاری ایرانی است. این تاریخ‌نگاری و خوانشِ نژادی با مقدس‌انگاری و تأکید همدلانه بر سلسلۀ «ساسانیان» به‌مثابۀ آرمان‌شهر با گفتمانِ نژادگرایانه و باستان‌گرایانه پیوند برقرار و در تاریخ‌نگاریِ ایران معاصر تعیّن گفتمانی پیدا کرد و هژمونیک شد. در نتیجۀ نظامات گفتاریِ حاصل از خوانشِ نژادی از تاریخ ایران زمینه‌هایِ تئوریکِ «مقصر انگاریِ» انیران (مشخصاً اعراب) و «آنان را عاملِ تمامِ بدبختی‌هایِ ایرانیان انگاشتن» فراهم شد.

علمی- پژوهشی

بازتاب مفاهیم حماسی شاهنامۀ فردوسی در تصویرسازی قدرت مغولان و ایرانیان در شاهنامۀ چنگیزی

محسن پرویش؛ ذکرالله محمدی

دوره 32، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 59-87

https://doi.org/10.22051/hph.2024.44563.1675

چکیده

این مقاله بازتاب مفاهیم حماسی شاهنامۀ فردوسی را در تصویرسازی قدرت مغولان و ایرانیان در شاهنامۀ چنگیزی تحلیل می‌کند. تفاوت‌ها و تمایزهای موجود در تصویرسازی قدرت این دو گروه در شاهنامۀ چنگیزی با استفاده ... بیشتر

علمی- پژوهشی

جایگاه و اهمیت منشآت‌‌نگاری در تاریخ‌شناسی؛ با تکیه بر منشآت و ترسل معین‌الدین‌‌ محمد زمچی‌‌ اسفزاری

اسماعیل حسن زاده

دوره 32، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 89-115

https://doi.org/10.22051/hph.2024.44516.1674

چکیده

منشآت‌‌نگاری به‌عنوان یکی از منابع اسنادی تاریخی، مطالب ارزشمندی در وجوه مختلف جامعۀ ایرانی دارد. هرچه از سده‌‌های متقدم به سده‌‌های متأخر پیش می‌‌رود، منشآت‌‌نگاری از اهمیت و جایگاه والایی در ... بیشتر منشآت‌‌نگاری به‌عنوان یکی از منابع اسنادی تاریخی، مطالب ارزشمندی در وجوه مختلف جامعۀ ایرانی دارد. هرچه از سده‌‌های متقدم به سده‌‌های متأخر پیش می‌‌رود، منشآت‌‌نگاری از اهمیت و جایگاه والایی در بین ادیبان و مورخان برخوردار می‌‌شود. متأسفانه تاریخ‌‌پژوهان به دلایلی همچون عدم انتشار گستردۀ آن‌ها، دشواری خط نگارشی‌‌شان، باور به کلان‌روایت برتری وجه آموزشی و تعلیمی آنان و غیره بدان‌‌ها کم‌توجهی کرده‌‌اند و در بهترین حالت از داده‌‌های تاریخی موجود در متن در توصیف رویداد استفاده شده است. هنوز به منشآت‌‌پژوهی به‌صورت جدی توجه نشده است. این مقاله با رویکرد منشآت‌‌پژوهی با روش تحلیل مضمون درصدد نشان‌دادن جایگاه و اهمیت منشآت و ترسل معین‌‌الدین محمد زمچی‌‌ اسفزاری از منشیان سدۀ نهم در دربار سلطان حسین بایقرا است. جایگاه خوش‌‌نویسی مؤلف موجب شده تا منشآت او از نوع نامه‌‌ها و محتوای متنوع و در نوع خود منحصربه‌فرد باشد. او با پیوند ترسل‌‌نگاری و رقعه‌‌نویسی به منشآت‌‌نگاری، نوع جدیدی از متن منشیانه تولید کرده است که در نزد پیشینیان بی‌‌سابقه است. اثر زمچی ‌‌اسفزاری به‌دلیل درج اسناد سلطانی، دیوانی و اخوانی با حذفیات حداقلی از رویکرد آموزشی به رویکرد تولید متن اسنادی گام نهاده است که در هفت محور اهمیت و جایگاه آن در منشآت‌‌نگاری نشان داده شده است.

علمی- پژوهشی

«توصیف فربه»، مهم‌ترین مسئولیت علمی مورخان از قدیم تا جدید

حسن حضرتی

دوره 32، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 117-135

https://doi.org/10.22051/hph.2024.45872.1701

چکیده

مدعای اصلی جستار حاضر این است که مهم‌ترین مسئولیت علمی مورخان چه در دورۀ سنت و چه در دورۀ مدرن، توصیف عمیق و گستردۀ رویدادهای مهم گذشتۀ انسانی است. برخی از ناقدان این مدعا، ایرادهایی را بدان وارد و آن ... بیشتر

علمی- پژوهشی

مؤلفه‌‌های تاریخ‌نگاری جمهوری آذربایجان و تاریخ‌نگاری محلی شمال غرب ایران

محمد رضائی

دوره 32، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 137-162

https://doi.org/10.22051/hph.2024.45133.1684

چکیده

تشکیل جمهوری آذربایجان در واپسین دهۀ قرن بیستم و سیر هویت‌یابی با استفاده از تاریخ و تاریخ‌نویسی متفاوت دربارۀ گذشتۀ مشترک چندهزارساله با ایران، چالش‌هایی را متوجه تاریخ‌نگاری محلی مناطق شمال غرب ... بیشتر

علمی- پژوهشی

تاریخ آموزش رسمی محیط‌‌‌زیست در ایران: محیط‌زیست در کتاب‌های درسی دهه‌‌های 1370 و 1380

مهدی رفعتی پناه مهرآبادی

دوره 32، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 163-196

https://doi.org/10.22051/hph.2023.44878.1680

چکیده

این مقاله ازطریق تحلیل محتوای کمّی کتاب‌‌های درسی پایۀ پنجم ابتدایی و سوم راهنمایی دهه‌‌های 1370 و 1380 و نیز بررسی میزان توجه به آموزش محیط‌‌زیست در نظام برنامه‌‌ریزی توسعه‌‌ای در تلاش است تا نشان ... بیشتر این مقاله ازطریق تحلیل محتوای کمّی کتاب‌‌های درسی پایۀ پنجم ابتدایی و سوم راهنمایی دهه‌‌های 1370 و 1380 و نیز بررسی میزان توجه به آموزش محیط‌‌زیست در نظام برنامه‌‌ریزی توسعه‌‌ای در تلاش است تا نشان دهد که سهم محیط‌‌‌زیست و حفاظت از آن در کتاب‌‌های درسی و متعاقباً در آموزش رسمی به چه میزان بوده است و اصولاً نگاه به محیط‌زیست در اندیشۀ برنامه‌‌ریزان درسی تحت‌‌تأثیر چه عواملی قرار داشته است. یافته‌‌های مقاله نشان می‌‌دهد که از مجموع محتوای متنی کتاب‌‌های بررسی‌شده تنها حدود 2درصد به حفاظت محیط‌‌‌زیست پرداخته و در سطوح سه‌گانۀ دانش، نگرش و مهارت، از مجموع محتوای متنیِ محیط‌زیستیِ کتاب‌‌های بررسی‌شده، بیش از70درصد به سطح دانش اختصاص یافته است و افزون‌بر این بیشترین میزان داده‌‌های محیط‌‌‌زیستی را می‌‌توان در کتاب‌‌هایی چون جغرافیا، علوم‌تجربی و حرفه‌وفن یافت. این امر می‌‌تواند نشانگر غلبۀ تفکر تجربی بر نگاه برنامه‌‌ریزان درسی در زمینۀ آموزش محیط‌‌‌زیست باشد؛ بااین‌حال به نظر می‌‌رسد در دهۀ 1380 توجه کتاب‌های درسی به سطح نگرش بیشتر شده به‌طوری که از 2درصد، در دهۀ 1370 به 4درصد، در دهۀ 1380 افزایش یافته است. همچنین داده‌‌های موجود نشان می‌‌دهند که در دهۀ 1380 از غلبۀ تفکر تجربی کاسته شده و حفاظت محیط‌زیست به کتاب‌‌های غیرتجربی چون فارسی و تعلیمات دینی وارد شده است. به‌علاوه در دهۀ 1380 کتاب‌‌های درسی، توجه بیشتری به آلودگی‌‌های محیطی و تأثیر فعالیت‌‌های آلایندۀ انسان بر محیط‌‌‌زیست نسبت‌به دو دهۀ قبلی داشته‌‌اند.

علمی- پژوهشی

مفهوم و پیوند زمان و مکان در تاریخ‌‌نگری قدیم ایرانی (با تمرکز بر دورۀ ساسانیان)

ناصر صدقی؛ عارف نریمانی

دوره 32، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 197-225

https://doi.org/10.22051/hph.2024.43576.1665

چکیده

پژوهش حاضر براساس این مسئله شکل گرفته است که زمان و مکان در تاریخ‌‌نگری قدیم ایرانی چه معنا و نسبتی دارد. آنچه از تاریخ‌‌نگری قدیم ایرانی در نظر داریم، الگوی نظری و مفصل‌‌بندی گفتمانیِ متشکل از مجموعه‌‌ای ... بیشتر پژوهش حاضر براساس این مسئله شکل گرفته است که زمان و مکان در تاریخ‌‌نگری قدیم ایرانی چه معنا و نسبتی دارد. آنچه از تاریخ‌‌نگری قدیم ایرانی در نظر داریم، الگوی نظری و مفصل‌‌بندی گفتمانیِ متشکل از مجموعه‌‌ای از عناصر و مفاهیم است که در بسترهای سیاسی و فرهنگی دورۀ مزدایی- ‌ساسانی شکل گرفته و در دوره‌‌های بعدی بازتولید شده است. مفهوم زمان و مکان در تاریخ‌‌نگری قدیم ایرانی را می‌‌توان در دو سطح اجتماعی- ‌سیاسی و الهیاتی- ‌اسطوره‌‌ای به بحث گذاشت. سطح اجتماعی- ‌سیاسی زمان و مکان در تاریخ‌‌نگری ایرانی در امتداد سطح الهیاتی‌- اسطوره‌‌ای آن قرار دارد. سطح الهیاتی- ‌اسطوره‌‌ای، با محوریت نبرد خیر و شر بیشتر حالتی خطی دارد؛ درحالی‌که سطح اجتماعی- ‌سیاسی انگارۀ زمان و مکان، در درون درکی دایره‌‌‌‌وار از هستی و اجتماع شکل گرفته است و براساس ظهور و سقوط سلسله‌‌های پادشاهی، حالتی چرخه‌‌ای و تکرار‌‌شونده دارد. براساس یافته‌‌های این پژوهش که با روش تحلیلی به نگارش درآمده است، در تاریخ‌‌نگری قدیم ایرانی، پادشاه در مرکز و حلقۀ واسط زمان‌‌ها و مکان‌‌های تاریخی و فراتاریخی قرار می‌‌گیرد. در این تاریخ‌‌نگری، سطح اجتماعی- ‌سیاسی زمان و مکان، در امتداد سطح الهیاتی- ‌اسطوره‌‌ای و حول مقام و نظم پادشاهی قرار دارد، همچنان که برهم‌خوردن نظم شاهی موجب گسست پیوند زمان‌‌ها و مکان‌‌های تاریخی و فراتاریخی مذکور می‌‌شود.

علمی- پژوهشی

بازنمایی اسطورۀ ضحاک در ادبیات انتقادی عثمانی

توران طولابی

دوره 32، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 227-252

https://doi.org/10.22051/hph.2024.46429.1711

چکیده

مضامین اسطوره‌ای یکی از مؤلفه‌های فرهنگ باستانی ایران است که از رهگذر ادبیات منظوم و منثور، به فرهنگ‌های پیرامونی راه یافته است. این تأثیرگذاری گاه تا دورۀ معاصر دوام یافته که نمایشنامه‌نگاری عثمانی ... بیشتر مضامین اسطوره‌ای یکی از مؤلفه‌های فرهنگ باستانی ایران است که از رهگذر ادبیات منظوم و منثور، به فرهنگ‌های پیرامونی راه یافته است. این تأثیرگذاری گاه تا دورۀ معاصر دوام یافته که نمایشنامه‌نگاری عثمانی در سدۀ سیزدهم/ نوزدهم یکی از جلوه‌های آن است. شمس‌الدین سامی فراشری، ادیب و اندیشه‌ور منتقدی بود که با الهام از اسطورۀ ضحاک و در قالب نمایشنامۀ «کاوه»، به نقد نظام سیاسی عثمانی برخاست. نمایشنامۀ یادشده در آستانۀ انقلاب مشروطۀ ایران به فارسی ترجمه شد و «ضحاک» نام گرفت. در پژوهش حاضر بررسی محتوای این نمایشنامه و ترجمۀ فارسی آن به‌مثابۀ یک متن ادبی مدنظر قرار دارد و کوشش می‌شود با الهام از نوتاریخ‌گرایی به‌عنوان یک رهیافت روش‌شناسی متناسب، پیوند بازآرایی محتوایی اسطورۀ کاوه با کارکرد انتقادی آن در دو بافتار سیاسی- فرهنگی متمایز ایران و عثمانی تبیین شود. بررسی زمینۀ تاریخی نگارش کاوه در عثمانی و ترجمۀ آن در ایران از هم‌نوایی سپهر گفتمانی هر دو محیط سیاسی با این درون‌مایۀ اسطوره‌ای حکایت دارد؛ در هر دو بستر، خودکامگی آماج نقد بوده و مؤلف و مترجم برای این منظور درون‌مایۀ اسطورۀ یادشده را مناسب یافته‌اند. البته وجه تمایزی نیز می‌توان تشخیص داد؛ سامی روایت خود را بر بازآرایی چهرۀ کاوه متمرکز ‌کرده، حال‌آنکه مترجم در واکنش به استبداد قاجاری، خوانش متفاوتی از اسطورۀ مذکور بر محور شخصیت ضحاک عرضه نموده است. مترجم نمایشنامه را با نام ضحاک عرضه کرده تا نشان دهد این دو بستر به‌رغم اشتراکات فرهنگی و تجربه‌های تاریخی مشابه تفاوت‌های آشکار و در نتیجه مسیر متفاوتی در پیش دارند. بُعد دیگر نمایشنامه ناظر بر تجلی مسئلۀ عدالت و مصائب اجتماعی است که در روایت زندگی کاوه بازتاب یافته و با واقعیت‌های زندگی روزمرۀ ایرانِ این روزگار همخوانی دارد.

علمی- پژوهشی

بررسی و نقد آرا و استدلال‌های پژوهشگران عرب و ایرانی پیرامون نام خلیج‌ فارس

علیرضا کچویی؛ یاسر قزوینی حائری

دوره 32، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 253-281

https://doi.org/10.22051/hph.2024.45446.1694

چکیده

براساس نقشه‌های تاریخی و معاصر و متون تاریخی و جغرافیاییِ یونانی، لاتین، عربی و فارسی، نام «فارس» در طول تاریخ به دریای جنوب ایران اطلاق شده است؛ بااین‌حال، در اوایل دهۀ شصت قرن بیستم میلادی نام ... بیشتر براساس نقشه‌های تاریخی و معاصر و متون تاریخی و جغرافیاییِ یونانی، لاتین، عربی و فارسی، نام «فارس» در طول تاریخ به دریای جنوب ایران اطلاق شده است؛ بااین‌حال، در اوایل دهۀ شصت قرن بیستم میلادی نام «عربی» ازسوی سیاست‌مداران عرب جایگزین نام «فارس» شد. در پی این اقدام، مورخان عرب به‌منظور اصیل جلوه‌دادن و مستندساختن این نام، شواهد و استدلال‌های تاریخی، جغرافیایی، زبانی و قومی ارائه دادند. در برابر این جریان، مورخان ایرانی شواهد تاریخی بی‌شماری از اطلاق نام فارس به این دریا را در منابع یونانی، لاتین، فارسی، اروپایی و به‌ویژه عربی فهرست‌ کردند. نظر به استفاده از مراجع و گزاره‌های تاریخی در این تحقیقات، در پژوهش حاضر کوشش می‌شود ضمن بررسی و طبقه‌بندی استدلال‌های مورخان ایرانی و عرب پیرامون نام اصیل و درست این دریا، آرا و استدلال‌های ایشان از گذر قیاس با گزاره‌های تاریخی اعتبارسنجی شود. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد غرض پژوهشگران ایرانی و عرب از رجوع به منابع تاریخی، نه شناسایی و بررسی نام‌ (های) این دریا در طول تاریخ، بلکه اثباتِ صحت و اصالت نام مدنظر خود و نشان‌دادن نادرستی نام مدنظر طرف دیگر بوده است؛ ازاین‌رو، در صورت مشاهدۀ شواهد و گزاره‌های تاریخیِ متضاد با ادعاهای خود به تحریف، بهانه‌تراشی و نادیده‌گرفتن آن روی آورده و تحقیقاتشان جنبۀ ایدئولوژیک پیدا کرده است.

علمی- پژوهشی

بازنمایی روسیاهی کی‌کاووس در شاهنامۀ تهماسبی با نگاه به جنگ‌های ایران و عثمانی در دورۀ صفوی

مریم کشمیری؛ افسانه براتی فر

دوره 32، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 283-320

https://doi.org/10.22051/hph.2024.45077.1682

چکیده

ساخت‌وپرداخت شاهنامه از دورۀ ایلخانی، تکاپویی در پیوند با قدرت سیاسی بود. حاکمان می‌دانستند که یکی از راه‌های پابرجایی پادشاهی، همانندسازی خود با دودمان‌های پیشدادی و کیانی در حماسۀ ملی است؛ ازاین‌رو، ... بیشتر ساخت‌وپرداخت شاهنامه از دورۀ ایلخانی، تکاپویی در پیوند با قدرت سیاسی بود. حاکمان می‌دانستند که یکی از راه‌های پابرجایی پادشاهی، همانندسازی خود با دودمان‌های پیشدادی و کیانی در حماسۀ ملی است؛ ازاین‌رو، تشکیلاتِ نقاشی ایرانی در مصورسازی شاهنامه با سیاست هماهنگ شد. با همۀ آگاهی‌ها از ویژگی‌های کاووس در حماسۀ ملی، چهره، دستان و پاهای کی‌کاووس را تنها در نگاره‌های شاهنامۀ تهماسبی سیاه کردند. ازآنجاکه این اثر سرانجام به دربار عثمانی پیشکش شد؛ پرسیدنی است که سیه‌رویی کی‌کاووس برآمده از چه نگرشی به حماسۀ ملی است، این نگرش در پیوند با عملکرد دولت عثمانی چه کارکردی داشت و دربار ایران با اهدای شاهنامه به عثمانی چه پیامی را فرستاد؟ پژوهش حاضر به روش تاریخی‌‌تطبیقی با کاوش در دگرگونی نگرش به تاریخ حماسی و بازسازی پیوندها میان کاووس کیانی و سلطان عثمانی می‌کوشد به خاستگاه سیه‌رونمایی کی‌کاووس راه برد. روش گردآوری داده‌‌ها (سفرنامه‌‌ها، تاریخ‌نگاری‌‌ها و مکاتبات) و تصاویر، کتابخانه‌ای‎ـ‎ اسنادی و تحلیل آن‌ها، کیفی است. بر پایۀ یافته‌ها با چرخش از نمادهای ایرانی‌- ‌ترکی، به ترکی‌- ‌ترکی در دورۀ تیموری، اسماعیل و سلیم در پی تسخیر نمادهای حماسۀ ملی، بر جایگاه نمادهای حماسی ناایرانی(تورانی)- ‌‌ایرانی نشستند؛ بنابراین، هنرمندان ایرانی که ظرفیت‌های نقاشی در فراروی از متن را می‌شناختند، با سیه‌رویی کی‌کاووس، اعتراض صفویان را به جنگ‌افروزی عثمانی نمایاندند.

علمی- پژوهشی

از نجیب‌زادۀ وحشی تا مرد هزاره: تاریخ‌نگاری مطالعات نوین غربیان دربارۀ امپراتوری مغول

آرش یوسفی؛ احمد فضلی نژاد؛ عبدالرسول خیراندیش

دوره 32، شماره 30 ، آبان 1401، صفحه 256-321

https://doi.org/10.22051/hph.2024.45421.1690

چکیده

تأسیس امپراتوری مغول به‌عنوان بزرگ‌ترین امپراتوری پیوستۀ تاریخ، تأثیر عمیقی بر مناطق فتح‌شده برجای نهاد و در بسیاری از آن‌ها مشخصۀ پایان یک عصر تاریخی بود. مطالعات نوین امپراتوری مغول از زوایای متعارضی ... بیشتر تأسیس امپراتوری مغول به‌عنوان بزرگ‌ترین امپراتوری پیوستۀ تاریخ، تأثیر عمیقی بر مناطق فتح‌شده برجای نهاد و در بسیاری از آن‌ها مشخصۀ پایان یک عصر تاریخی بود. مطالعات نوین امپراتوری مغول از زوایای متعارضی شامل تاریخ، سیاست، فرهنگ و تأثیر مغولان بر جهانی است که فتح کرده بودند. ازآن‌جایی که بررسی امپراتوری مغول، عمری سی‌صد ساله دارد، مسئله‌ای دربارۀ تفاوت‌های رویکردی و روشی طرح می‌شود که در بررسی امپراتوری به کار رفته‌اند. بررسی تاریخِ تاریخ‌نگاری حاضر با قراردادن آثار پژوهشی امپراتوری مغول در بافتار تاریخی و سیاسی دوره‌ای که نوشته می‌شدند، به صورت‌بندی فرایند تحولات روشی و فکری‌ای پرداخته که در مطالعۀ تاریخی امپراتوری به کار رفته‌اند. یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که از انتشار نخستین آثار تاریخی در سدۀ هجدهم، روایت غیر نقادانۀ مبتنی‌بر وحشی‌گری مغولی که با ایدۀ شهریار روشنگر ترکیب شده بود، قرائت اصلی را تشکیل می‌داده است. در عین حال در سدۀ بیستم، تاریخ‌نگاری مارکسیستی شوروی بر مناسبات طبقاتی و تحول اجتماعی مغولان دست می‌گذاشت. هم‌زمان با فروپاشی شوروی، آثار جدیدی در بریتانیا و آمریکا نوشته شدند که با موج جهانی‌شدن و نفی قرائت‌های مبتنی‌بر تخریب مغولی در آثار پیشین، به بررسی تبادلات جهانی و ادغام فرهنگی و اقتصادی و شکل‌گیری تجارت بین‌المللی در امپراتوری مغول پرداختند. مقالۀ تاریخ‌نگارانۀ حاضر با رویکرد توصیفی‌تحلیلی و با حفظ خط زمانی، رویکردها و روش‌هایی را ارزیابی می‌کند که در سی‌صد سال گذشته در مطالعۀ امپراتوری مغول به کار گرفته شده‌اند و به ارائۀ یک صورت‌بندی نقادانه از آن‌ها می‌پردازد.

مطالعۀ تطبیقی تاریخ پیشدادیان در جامع‌‌التواریخ و مجمع‌‌التواریخ

محمدرضا غیاثیان

دوره 30، شماره 26 ، دی 1399، ، صفحه 179-204

https://doi.org/10.22051/hph.2021.35580.1511

چکیده

در میان تاریخ‌نامه‌‌های متعددی که در دورۀ ایلخانی، تاریخ پیشدادیان را روایت کرده‌‌اند، جامع‌‌التواریخ رشیدالدین ویژگی‌‌های منحصربه‌فردی دارد که در آثار پیشینیان دیده نمی‌‌شود. یک قرن پس از ... بیشتر در میان تاریخ‌نامه‌‌های متعددی که در دورۀ ایلخانی، تاریخ پیشدادیان را روایت کرده‌‌اند، جامع‌‌التواریخ رشیدالدین ویژگی‌‌های منحصربه‌فردی دارد که در آثار پیشینیان دیده نمی‌‌شود. یک قرن پس از رشیدالدین، حافظ ابرو به تقلید از او مجمع‌‌التواریخ را با حجمی بسیار بزرگ‌‌تر تدوین کرد. این مقاله بر اساس مطالعۀ کتابخانه‌‌ای و به‌‌شیوۀ تفسیری‌تاریخی و نسخه‌‌شناختی به تطبیق این دو اثر با تمرکز بر بخش پیشدادیان می‌‌پردازد. این نوشتار به‌‌دنبال شناسایی منابع رشیدالدین و حافظ ابرو و نیز تحلیل و تطبیق ساختار این بخش از کتاب آن ها با یکدیگر و نیز تاریخ‌نامه‌‌های متقدم است. برای شناسایی منابع استفاده‌شدۀ آنان، علاوه بر شاهنامه، آثار دوازده مورخ از سدۀ چهارم تا هشتم هجری قمری بررسی شد. یافته‌‌ها نشان می‌‌دهد که رشیدالدین از الگوی طبری پیروی کرده که تاریخ شاهان را در میانِ قصص پیغمبران روایت می‌‌کند، اما او نخستین مورخی است که کتابش را بر اساس چهار طبقۀ شاهان ایران به چهار «طبقه» فصل‌‌بندی کرده است. حافظ ابرو الگوی دیگری برگزیده که تواریخ پادشاهان و پیغمبران را به‌‌صورت تفکیک‌‌شده نقل می‌‌کند، ولی آن را با ساختار ابداع‌‌شدۀ رشیدالدین درآمیخته و کتابش ساختاری نظام‌‌مندتر یافته است. در مقایسه با آثار متقدمان، ساختار جامع‌‌التواریخ و مجمع‌‌التواریخ به‌‌گونه‌‌ای است که اهمیت پادشاهان را بیشتر از پیامبران جلوه می‌‌دهد.

بازآفرینی خویشتن: مواجهه‌ای فلسفی با تاریخ‌نگاری هویت فرهنگی

حسین مصباحیان

دوره 29، شماره 23 ، تیر 1398، ، صفحه 255-274

https://doi.org/10.22051/hph.2019.25018.1334

چکیده

این مقاله با به پرسش‌کشیدن تاریخ‌نگاری هویت فرهنگی نشان می‌دهد که هویت، سه سطح به هم پیوسته دارد: فردی، ملی (با شاخصۀ فرهنگی در دنیای امروز) و انسانی. در سطح نخست، فرد باید بتواند شمرده شود و شمرده‌شدن ... بیشتر این مقاله با به پرسش‌کشیدن تاریخ‌نگاری هویت فرهنگی نشان می‌دهد که هویت، سه سطح به هم پیوسته دارد: فردی، ملی (با شاخصۀ فرهنگی در دنیای امروز) و انسانی. در سطح نخست، فرد باید بتواند شمرده شود و شمرده‌شدن او یعنی آزادی ذهن و عمل و اراده. پس ازاین‌رو نخست باید در مقیاس فلسفی، مسئلۀ ذهن بنیادی (Subjectivity) یا خودمختاری – خودگردانی (Autonomy) انسان را حل کرد؛ به‌نحوی‌که جامع امکان خود رهبری او و مانع ادعای خدایی او گردد. بدین‌معنا که انسان باید واجد دلیری در به‌کارگرفتن فهم خویش و مواجهۀ خودگردان با امور اطراف خود شود تا در فرایند بازآفرینی خویشتن ملی- فرهنگی مشارکت فعال و مؤثر داشته باشد. در سطح دوم ملت باید شمرده شود. شمرده‌شدن با خودشماری در درون مرزهای هویتی متفاوت است. در اولی، فرد یا ملت به‌این‌دلیل شمرده می‌شود که گاه افزوده‌ای بر تمدن بشری دارد یا نقشی که می‌تواند در چند ساحتی‌کردن انسان مدرن داشته باشد، در دومی به‌دلیل نبود چنین مؤلفه‌هایی، مدام خود را تکرار می‌کند، مدام به گذشته‌اش پناه می‌برد و از تمدن‌هایی که پدرانش ساخته‌اند، حرف می‌زند، غافل از اینکه اینها فقط در صورتی می‌توانند شمرده شوند که منابعی برای بازآفرینی هویتی معاصر دانسته شوند. این مقاله دربارۀ نگرشی از هویت ملی‌فرهنگی بحث کرده است که تمایز ملی‌فرهنگی را در پیوند با این‌همانی انسانی قرار می‌دهد و مانع انحراف هویت به یکی از دو بیراهه‌های نسبی‌گرایی فرهنگی یا همه‌شمولی فرهنگ جهانی می‌شود، فرایندی که در این مقاله، چشم‌انداز سوم بحث هویت دانسته شده است.

عوامل توجه تاریخ‌نگاران ایرانی به شعر حافظ شیرازی و کارکردهای آن در متون تاریخی(از تیموریان تا قاجاریه 14- 9هـ.ق)

محمد کشاورز بیضایی

دوره 29، شماره 24 ، دی 1398، ، صفحه 189-211

https://doi.org/10.22051/hph.2020.27225.1373

چکیده

شعر به‌مثابۀ ابزاری مؤثر و سودمند، حضوری گسترده در متون تاریخی ایرانیان داشته و کارکردهای گوناگونی را در بیان روایت، عهده‌دار شده است. حافظ، حافظۀ تاریخی و ایرانی ماست و از زمرۀ شاعرانی که برخی از اشعارش، ... بیشتر شعر به‌مثابۀ ابزاری مؤثر و سودمند، حضوری گسترده در متون تاریخی ایرانیان داشته و کارکردهای گوناگونی را در بیان روایت، عهده‌دار شده است. حافظ، حافظۀ تاریخی و ایرانی ماست و از زمرۀ شاعرانی که برخی از اشعارش، توجه تاریخ‌‌نگاران ایرانی را به خود جلب کرده است. آگاهی و دانش تاریخی حافظ، انگیزه‌های تاریخ‌نگاران از واردکردن شعر وی در متون تاریخی، خصوصاً کارکردهای آن در بیان روایت، موضوع پیچیده و شایستۀ درنگی است که چندان به آن پرداخته نشده است. این جستار با روشی توصیفی‌تحلیلی، در پی پاسخگویی به این سؤال است که عوامل توجه تاریخ‌‌نگاران ایرانی به شعر حافظ شیرازی و کارکردهای آن در بیان روایت چه بوده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌‌دهد که شناخت و تحلیل درست حافظ از مسائل تاریخی‌‌ و استفاده از عناصر آن در اشعارش، به منظور حکمت، عبرت‌‌انگیزی و آگاهی‌‌بخشی، تأویل‌‌پذیری و تکثر معنایی و مضمونی است. همچنین نزدیکی نگاه تاریخی حافظ با خواسته‌‌ها و دیدگاه تاریخ‌‌‌‌نگاران ایرانی، در کنار ادیب و صاحب ذوق بودن برخی مورخان، ازجمله عوامل توجه آنان به شعر حافظ در تاریخ‌‌نگاری‌‌ بوده است. نیز نشان می‌‌دهد که اشعار حافظ کارکردهای چندی ازجمله استنادی و استدلالی، تشریحی و توصیفی، تاریخی و روایی، تزئینی و آرایه‌‌ای، تفألی و کنشی و پرکردن حلقه‌‌های مفقودشده و غایب را در روایت تاریخی داشته است. وجه‌‌ تفألی و کنشگری شعر حافظ در خدمت عاملان تاریخی و مشارکت آن در شکل‌‌گیری رویدادها همچون عنصری مولد، یکی از شگفت‌‌انگیزترین کارکردهای شعر وی در روایت تاریخی است.

تبیین مؤلفه‌های تاریخ‌نگاری عباس زریاب‎ خویی

یعقوب پناهی؛ اصغر منتظرالقائم؛ محمدعلی چلونگر؛ سیّد هاشم آقاجری

دوره 30، شماره 25 ، شهریور 1399، ، صفحه 99-121

https://doi.org/10.22051/hph.2019.22799.1279

چکیده

در قرون معاصر پیشرفت‌های عقلی بشر و تحولات بینشی و روشی علوم مختلف، متفکران حوزۀ تاریخ را نیز به تکاپو واداشت تا به بازتعریف هویتی و علمی این دانش بپردازند. این تحولات از غرب آغاز شد و پس از چالش‌های ... بیشتر در قرون معاصر پیشرفت‌های عقلی بشر و تحولات بینشی و روشی علوم مختلف، متفکران حوزۀ تاریخ را نیز به تکاپو واداشت تا به بازتعریف هویتی و علمی این دانش بپردازند. این تحولات از غرب آغاز شد و پس از چالش‌های فراوان و ایجاد مکتب‌های تاریخ‌نگاری نوین به‌ تثبیت شأن و جایگاه علم تاریخ در میان علوم دیگر منتهی شد. مورخان ایرانی نیز از این پیشرفت‌ها دور نماندند و درصدد انتقال اندیشه‌های جدید برآمدند که برآیند دستاوردهای ایشان، تاریخ‌نگاریِ ایران معاصر را به‌ تعبیری، در مرحلۀ ‌گذار از تاریخ‌نگاری سنتی به‌ مدرن قرار داده است. ازجملۀ این تاریخ‌‌پژوهان در محافل دانشگاهی، عباس زریاب ‌خویی است که در میان آثار تاریخی او می‌توان نشانه‌هایی از تاریخ‌نگاری علمی مشاهده کرد. مسئلۀ محوری پژوهش حاضر بررسی و نقد روش‌شناختی تاریخ‌نویسی زریاب ‌خویی و تبیین مؤلفه‌های تاریخ‌نگاری او با ارائۀ مصداق‌هایی روشن و دقیق است. به‌ نظر می‌رسد این تاریخ‌پژوه، گام‌های خوبی در کاربست اصول تاریخ‌نگاری علمی در آثار خود برداشته و با ترکیبی از رویکردهای علمی، عقلی و انتقادی به دنبال آن است از برخی روایت‌های تاریخی و دیدگاه‌های سنتی، تبیینی تازه ارائه کند. ازجمله مؤلفه‌‌های تاریخ‌نگاری زریاب می‌توان به ‌جرح و تعدیل سخت‌گیرانۀ روایت‌ها، نقد تاریخ بنیادی مستشرقان، بی‌طرفی در تحلیل‌های تاریخی تا حد امکان، بهره‌گیری از دستاوردهای سایر علوم و تلاش در جهت ارائۀ تصویری چندساحتی از پدیده‌های تاریخی اشاره کرد. البته او در برخی موارد نیز کماکان پا را از دایرۀ تاریخ‌نگاری توصیفیِ سنتی فراتر ننهاده است. ازاین‌رو شاید بتوان به تعبیری او را مورخی نوسنت‌‌گرا توصیف کرد.

بررسی تطبیقی تصاویر جنیانِ حاضر در کربلا در کتب چاپ سنگی عصر ناصری با روایات اسلامی (مطالعة موردی طوفان‌البکاء)

مصطفی لعل شاطری؛ هادی وکیلی؛ علی ناظمیان فرد

دوره 28، شماره 22 ، اسفند 1397، ، صفحه 147-176

https://doi.org/10.22051/hph.2018.3622

چکیده

طبق روایات دینی جنّ موجودی غیرمادی است که با برخورداری ازشعور و هستی غیرارگانیک در سلسله‌مراتب هستی، از نظر جایگاه پایینتر ازانسانوبالاترازحیوانقرار دارد. بنا بر روایات اسلامی، گروهی از جنیان ... بیشتر

علمی- پژوهشی

از آل‌عثمان تا امپراتوری عثمانی؛ نام‌شناسی تاریخ‌نگارانه

مهدی عبادی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 22 اردیبهشت 1403

https://doi.org/10.22051/hph.2024.46725.1717

چکیده

در متون مطالعاتی کنونی با وجود اینکه اغلب تعبیر «امپراتوری عثمانی» برای اشاره به عثمانیان رواج بیشتری دارد، اما نوعی از آشفتگی دربارۀ نام این سلسله مسلمان به‌چشم می‌خورد، به‌ویژه اینکه این عنوان ... بیشتر در متون مطالعاتی کنونی با وجود اینکه اغلب تعبیر «امپراتوری عثمانی» برای اشاره به عثمانیان رواج بیشتری دارد، اما نوعی از آشفتگی دربارۀ نام این سلسله مسلمان به‌چشم می‌خورد، به‌ویژه اینکه این عنوان منطبق با منابع دوره عثمانی نیست. این بدین معنی می‌تواند باشد که تجدید نظر جدی در این زمینه الزامی است. بررسی متون تاریخ‌نگارانه، تألیفات تاریخی و منابع روزگار عثمانیان نشان می‌دهد که با اتکاء بر الگوی‌های رایج در نامگذاری دولتهای اسلامی، «آل‌عثمان» نام رایج این سلسله در ادوار تاریخ این سلسله بود. به دنبال تبدیل بیلیک عثمانی به دولت عثمانی، در آثار تاریخی و منابع از نیمه دوم قرن هشتم هجری، تعبیر «دولت عثمانیه» نیز رواج یافت. در این میان، در منابع و نگاشته‌های فارسی و در مواردی ترکی عثمانی نام «عثمانیان» نیز به‌چشم می‌خورد. با این اوصاف، در ادوار متأخر روزگار عثمانی، «دولت عَلّیۀ عُثمانیه» برای نامیدن این سلسله کهنسال در متون و منابع تاریخی برای این دولت کاربرد بیشتری داشت و در اسناد و نشان‎های رسمی‌ـ‌حکومتی بیشتر به کار رفته است. این عنوان به‌احتمال زیاد در معنایی مترادف تعبیر «امپراتوری عثمانی» در آثار تاریخی غربی‌ـ‌اروپایی است که اغلب به‌صورت آگاهانه از به کار بردن آن خوداری می‌شد. از این‌رو، به‌نظر می‌رسد با احتراز از به کارگیری «امپراتوری عثمانی»، استفاده از نام «دولت عثمانی» برای این دولت در مطالعات کنونی عنوان متناسب و صحیح‌تری باشد

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

بازنمایی ایدئولوژی در کتاب های آموزشی دانشگاهی تاریخ ایران

زهیر صیامیان؛ مریم طاهرزاده

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 10 خرداد 1403

https://doi.org/10.22051/hph.2024.43735.1669

چکیده

در این پژوهش که در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی وندایک انجام گرفته است، متن کتاب‌های آموزشی تاریخ ایران دوره میانه که توسط نویسندگان بومی و غیربومی تالیف شده از لحاظ تاثیر ایدئولوژی نویسندگان، در منابع ... بیشتر در این پژوهش که در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی وندایک انجام گرفته است، متن کتاب‌های آموزشی تاریخ ایران دوره میانه که توسط نویسندگان بومی و غیربومی تالیف شده از لحاظ تاثیر ایدئولوژی نویسندگان، در منابع نظام آموزشی تاریخ ایران در دوره کنونی، به شکل کمی، کیفی و تطبیقی، مورد بررسی قرار گرفته است تا مشخص گردد که در روایت رویدادهای تاریخی واحد، چگونه ایدئولوژی مولفان در هر متنی با استفاده از ساختار زبانی، به برجسته‌تر کردن یا کوچک‌تر جلوه دادن وقایع و یا افراد می شود. بنابر تعریف وندایک، ایدئولوژی‌ها، نظام‌های باورهای بنیادین یک گروه و اعضایش هستند که با نظام ایده‌ها و خاصه با ایده‌های اجتماعی، سیاسی یا مذهبی آنها سروکار دارند. جایگاه ایدئولوژی مولفان، در طرح واره های تفسیری مولفان از گذشته و عبارت هایی که آنرا در روایت تاریخی نشان می دهد دیده می شود. . برای رسیدن به این منظور، متن کتاب‌های درسی دانشگاهی بومی و غیربومی از لحاظ وجود راهبردهای ایدئولوژیکی در محورهای بلاغت و کنش در تحلیل گفتمان انتقادی وندایک مورد مطالعه قرار گرفت و با توجه به آمارهای به‌دست آمده، روشن شد که استفاده از راهبردهای ایدئولوژیکی امری اجتناب‌ناپذیر در روایت تاریخ است و از این‌رو در روایت تاریخ، ایدئولوژی حاکم بر ذهن نویسنده غالب است و نویسنده از راه‌های زبانی گوناگون جهان‌بینی خود را در روایت تاریخ به خواننده منتقل می‌کند.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

رسالت مورخان؛ کندوکاو و نقدی بر توصیف فربه به مانند مهمترین ‌وظیفه مورخان

صباح قنبری؛ ایرج ورفی نژاد

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 19 خرداد 1403

https://doi.org/10.22051/hph.2024.46761.1719

چکیده

در چند سال واپسین، به کوشش استادان مطرح رشتۀ تاریخ و به‌ویژه: حسن حضرتی، هاشم آقاجری، علیرضا ملایی‌توانی و قباد منصوربخت مناقشه‌ای کِرامند درباره رسالت مورخان آرایه گرفته است که می‌تواند آغاز اندیشه‌ورزی ... بیشتر در چند سال واپسین، به کوشش استادان مطرح رشتۀ تاریخ و به‌ویژه: حسن حضرتی، هاشم آقاجری، علیرضا ملایی‌توانی و قباد منصوربخت مناقشه‌ای کِرامند درباره رسالت مورخان آرایه گرفته است که می‌تواند آغاز اندیشه‌ورزی و ژرف‌نگری دربارۀ یک مسئلۀ‌ جدی باشد؛ رسالت یا وظیفۀ رشته‌ای مورخان. برهمین اساس، این سوال مطرح می‌شود که مهم‌ترین وظیفۀ رشته‌ای مورخان چیست؟. حسن حضرتی در نقد رویکرد نظریه محوری، و متأثر از مفهوم «توصیف فربۀ‌»‌ کلیفورد گیرتز (۲۰۰۶-۱۹۲۶)، انسان شناس برجسته آمریکایی، عبارت «توصیف عمیق و گسترده» را برای نخستین بار و در آغار دهه نود شمسی، در گفت‌وگوهای روش‌شناسی تاریخی مطرح کرد و برخلاف بیشتر تاریخ‌ورزان ایرانی، مهم‌ترین وظیفۀ‌ مورخان را توصیف فربه یا عمیق و گسترده از رویدادهای گذشتۀ انسانی دانست که از حیث روش‌شناختی به دنبال پاسخ‌هایی از جنسِ «چیستی و چگونگی» است.مقاله‌ی‌ حاضر در واقع نقدی بر این نظر و کندوکاوی برای ارائۀ پاسخی بهتر به سوالِ مهم‌ترین وظیفۀ‌ رشته‌ای مورخان است. نویسندگان مقاله معتقدند که حتی اگر به لحاظ روشِ تحقیق، تفکیکِ پرسشِ «چگونگی و چرایی» ممکن باشد، بی‌توجهی مورخان به «چرایی»، به منزلۀ فروکاستن از ظرفیت رشته‌ای تاریخ است؛ آزمون نظریه و نظریه پردازی هم در رشتۀ تاریخ ممکن و بایسته است اما توصیف کم‌ اهمیت‌تر یا صرفا مرحلۀ پیشین تحلیل و یا تفسیر نیست و نظریه محوری هم نمی‌تواند مهم‌ترین رسالت مورخانه باشد. از نظر نویسندگان، مهم‌ترین وظیفۀ‌ رشته‌ای مورخان ارائۀ‌ توضیح روشن از چگونگی و چرایی رویدادها؛ بدون جدا کردن و یا اولیه و ثانویه دیدنِ اهمیت چگونه و یا چرا است.

مشاهده مقاله

علمی- پژوهشی

جهانگیر قائم‌مقامی و گذار به تاریخ‌نگاری جدید

بهزاد اصغری

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 19 خرداد 1403

https://doi.org/10.22051/hph.2024.46461.1712

چکیده

جهانگیر قائم‌مقامی از جمله مورخان و محققانی است که حوزه‌ها و موضوعات متنوع و جدید تاریخی را به بررسی نشسته است. او به‌عنوان سردبیر مجلة بررسی‌های تاریخی که جزو مهم‌ترین نشریه‌های تاریخی دورة پهلوی ... بیشتر جهانگیر قائم‌مقامی از جمله مورخان و محققانی است که حوزه‌ها و موضوعات متنوع و جدید تاریخی را به بررسی نشسته است. او به‌عنوان سردبیر مجلة بررسی‌های تاریخی که جزو مهم‌ترین نشریه‌های تاریخی دورة پهلوی محسوب می‌شود، نیز در سیر مطالعات تاریخی ایران ایفای نقش کرده است. قائم‌مقامی به‌دلیل نزدیکی به حکومت پهلوی اغلب به‌عنوان مورخ رسمی که به‌دنبال تقویت گفتمان حاکم بود، معرفی شده است. اما از سویی دیگر او پس از افرادی چون عباس اقبال، رشید یاسمی و ... نمایندة نسل جدیدی از محققین تاریخی است که نوآوری‌هایی را در عرصة تاریخ موجب شدند. موقعیت متناقض‌نمای قائم‌مقامی موجب شده است که او جزو شخصیت‌های مرزی در حوزة تاریخ‌نگاری قرار ‌گیرد؛ شخصیت‌هایی که پایی در سنت و پایی در مدرنیته داشتند و می‌توانستند امکان گذار را مهیا کنند و در عین حال نقش مهمی در ساخت‌یابی تاریخ‌نگاری جدید برعهده گیرند. به همین دلیل این پژوهش با بررسی مولفه‌های تاریخ‌نگاری قائم‌مقامی، به‌دنبال پاسخ به این پرسش است که مواجهة قائم‌مقامی با تاریخ‌نگاری جدید چگونه صورت گرفته و در این فرایند چه رویکردهای نظری و روشی را در پیش گرفته است. بر اساس مطالعة صورت‌گرفته به‌نظر می‌رسد علی‌رغم نقش مهم قائم‌مقامی در گذار از تاریخ‌نگاری سنتی و پرداختن به حوزه‌های جدید علم تاریخ و به‌کار گرفتن روش‌های جدید، اما او نتوانسته است الگوی نظری جدیدی در تاریخ‌نگاری به کار ببرد. به‌بیانی قائم‌مقامی نتوانسته است در فرایند گذار صورتبندی منسجمی از تاریخ‌نگاری جدید ارائه کند.