نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسنده
استادیار دانشکده الهیات و ادیان، دانشگاه شهیدبهشتی، ایران، تهران
چکیده
ام‌سلمه شخصیتی تأثیرگزار در تاریخ اسلام است. گزارش‌های فراوانی از وی دربارۀ اتفاقات صدر نخستین نقل شده است. بخشی از گزارش‌های منقول از وی پیرامون حوادث مرتبط با شهادت امام حسین (ع) است. گزارش‌هایی دربارۀ اصل خبر شهادت، خونین‌شدن تربت کربلا و همچنین تحویل ودایع امامت به جانشین حضرت، یعنی امام سجاد(ع)، ازجمله اینهاست. مقالۀ حاضر بر این قصد است که به بررسی این گزارش‌ها بپردازد و به این سؤال پاسخ دهد که واقعاً چه مقدار از آن گزارش‌ها قابلیت انتساب به ام‌سلمه را دارد. به نظر می‌رسد با توجه به تضادها و تفاوت‌های گزارشی و همچنین بررسی‌های تاریخی دربارۀ سال وفات، امکان نشان‌دادن صحت همۀ این گزارش‌ها برای ام‌سلمه وجود ندارد. از‌این‌رو با بررسی‌های تاریخی، رجالی و حدیثی منابع شیعه و اهل سنت این نتیجه دست‌یافتنی است که پذیرش بخشی از این روایت‌ها به‌دلیل زمان‌پریشی‌های تاریخی پیرامون زمان وفات ام‌سلمه، با تردیدهای جدی روبه‌رو است و نمی‌توان همۀ آنها را برای ام‌سلمه نشان داد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
An Analysis on a Historical Anachronism; A Critic on the Narrations of Umm Salama on Martyrdom and Successorship of Imam Husayn (a)
نویسنده [English]
- Abbas Mirzaei
Assistant Professor, Faculty of Theology and Religions, Shahid Beheshti University, Iran, Tehran
چکیده [English]
Shiite and Sunni Hadith sources have reported numerous narrations on the news of Imam Husayn's martyrdom (A.S.) and his Turbat (the soil of the grave of Imam). A number of these narrations were also about the Imamate of Imam Sajjad (A.S.) and his Successorship, narrated by Umm Salama. The present paper's question is: Which of these reports have been narrated by Umm Salama? Can historical evidences prove that she narrated all these reports? Regarding the contrasts and differences of these reports, and analyzing historical reports on the time of Umm Salama's demise, we can conclude that all these reports cannot be attributed to her. As a result, through historical, Rijal, and Hadith analyses on Shi'ite and Sunni sources, it is concluded that several of these narrations have historical anachronism, which means that all of them cannot be ascribed to Umm Salama.
کلیدواژه‌ها [English]
- Historical anachronism
- History of Ahl al-Bayt (a)
- Umm Salama
- the news of Imam Husayn (a)'s martyrdom
- Turbat of Imam Husayn (a)
- Imam Sajjad (a)
کتاب‌شناخت
ابن‌ابی شیبـﺔ کوفی، عبدالله‌بن‌محمد (1409ق.) المصنف، بیروت: دارالفکر.
ابن‌اثیر، عزالدین‌بن‌الاثیر (1965م.) الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.
ابن‌اثیر، علی‌بن‌أبی‌الکرم (بی‌تا) اسد الغابـﺔ، بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن‌اعثم (1991م.) الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالاضواء.
ابن‌ایوب باجی (بی‌تا) التعدیل و التجریح، مراکش: وزارة الاوقاف.
ابن‌بابویه قمی (1404ق) الامامـﺔ والتبصرة، قم: مدرسه امام مهدی.
ابن‌بطریق (1407ق.) عمدة عیون صحاح، قم: مؤسسـﺔ النشر الاسلامی.
ابن‌حبان(1973م.) الثقات، حیدرآباد: انتشارات مجلس دایرة‌المعارف العثمانیـﺔ.
_____(1993ق.) صحیح ابن‌حبان، بیروت: مؤسسـﺔ الرسالـﺔ.
ابن‌حجر عسقلانی (1415ق.) الاصابـﺔ، بیروت: دار الکتب العلمیـﺔ.
ابن‌حمزة الطوسی (1412ق.) الثاقب فی المناقب، قم: مؤسسـﺔ انصاریان.
ابن‌راهویه، اسحاق‌بن‌راهویه (1412ق.) مسند ابن‌راهویه، مدینه: مکتبـﺔ الایمان.
ابن‌سعد، محمدبن‌سعد (1930م.) طبقات الکبری، بیروت: دار صادر.
ابن‌شهر آشوب (1956م.) مناقب آل ابی‌طالب، قم: المکتبه الحیدریه.
ابن‌عبدالبر (1992م.) الاستیعاب، تحقیق علی‌محمد البجاوی، بیروت: دارالجیل.
ابن‌عساکر (1995م.) تاریخ مدینه، دمشق: بیروت: دارالفکر.
ابن‌قتیبه دینوری (1969م.) المعارف، تحقیق ثروت عکاشـﺔ، مصر: دارالمعارف.
__________ (بی‌تا) تأویل المختلف الحدیث، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌قولویه، جعفربن‌محمد (1417ق.) کامل الزیارات، قم: مؤسسـﺔ النشر الاسلامی.
ابن‌کثیر (1408ق.) البدایـﺔ و النهایـﺔ، تحقیق علی شیری، بیروت: دار الاحیاء.
ابی‌یعلی (بی‌تا) مسند ابی‌یعلی، بیروت: دار المامون للتراث.
احمدبن‌حنبل (بی‌تا) مسند احمد، بیروت: دارصادر.
احمدبن‌عبدالله طبری (1356) ذخائر العقبی، تهران: انتشارات جهان.
اربلی (1985م.) کشف الغمه فی معرفه الائمه، بیروت: دارالاضواء.
بحرانی، هاشم‌بن‌سلیمان (1413ق.) مدینـﺔ معاجز، قم: مؤسسـﺔ المعارف الاسلامیـﺔ.
بخاری (بی‌تا) التاریخ الکبیر، تحقیق محمد ازهر، ترکیه: المکتبـﺔ الاسلامیـﺔ.
بلاذری (1959م) انساب الاشراف، تحقیق محمد حمیدالله، مصر: دارالمعارف.
بیهقی، احمدبن‌حسین (بی‌تا) السنن الکبری، بیروت: دارالفکر.
ترمزی (1983م.) السنن الترمزی، بیروت: دارالفکر.
حافظ رجب برسی(1999م.) مشارق الانوار الیقین، بیروت: مؤسسۀ اعلمی.
حاکم حسکانی(1990م.) شواهد التنزیل، قم: مجمع إحیاء الثقافـﺔ الاسلامیـﺔ.
حاکم نیشابوری، ابی‌عبدالله (بی‌تا) المستدرک، بیروت: دارالمعرفه.
حسین‌بن‌عبدالوهاب (1369ش.) عیون المعجزات، نجف: المطبعـﺔ الحیدریـﺔ.
حسین‌بن‌سعید (1399ق.) الزهد، قم: مطبعه العلمیه.
خصیبی (1411ق.) الهدایـﺔ الکبری، بیروت: مؤسسـﺔ البلاغ.
خطیب بغدادی (1997م.) تاریخ بغداد او مدینـﺔ السلام: بیروت: دارالکتب العلمیـﺔ.
خلیفه‌بن‌خیاط (1993م.) طبقات خلیفه، تحقیق سهیل زکار، بیروت: دارالفکر.
ذهبی (1961م.) العبر، تحقیق سید فؤاد، کویت: دائرة المطبوعات و النشر.
____(1992م.) الکاشف، جده: دارالقبلـﺔ.
____ (1993م.) سیر الاعلام النبلاء، بیروت: مؤسسـﺔ الرسالـﺔ.
____ (1998م.) تاریخ الاسلام: بیروت: دارالکتاب العربی.
سیدبن‌طاووس (1399ق.) طرائف، قم: الخیام.
_________ (1416ق.) التشریف، قم: مؤسسـﺔ صاحب الامر.
صالحی شامی (1993م.) سبل الهدی والرشاد، بیروت: دارالکتب العلمیـﺔ.
صدوق (1405ق.) کمال الدین، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
صدوق، محمدبن‌علی‌بن‌الحسین (1417ق.) الأمالی، قم: مؤسسـﺔ البعثـﺔ.
صفار (1362) بصائر الدرجات، تهران: منشورات الاعلمی.
صفدی (1420ق.) الوافی بالوفیات، بیروت: دارالاحیاء التراث.
ضحاک، احمدبن‌ابی عاص (1991م.) الآحاد و المثانی، ریاض: دارالدرایـﺔ.
طبرانی (1415ق.) المعجم الاوسط، بیروت: دارالحرمین.
____ (بی‌تا) المعجم الصغیر، بیروت: دارالکتب العلمیه.
____ (1397ق.) المعجم الکبیر، قاهره: مکتبه‌ابن‌تیمیه.
طبری، محمدبن‌جریر (1983م.) تاریخ الامم والملوک، بریل: مؤسسـﺔ الاعلمی.
طوسی، محمدبن‌الحسن (1415ق.) رجال / الابواب، قم: مؤسسـﺔ النشر الاسلامی.
______________ (1411ق.)الغیبه، قم: مؤسسـﺔ المعارف الاسلامیـﺔ.
_____________ (1364ش.) تهذیب الاحکام، تهران: دارالکتب.
_____________ (1414ق.) الامالی، تحقیق مؤسسه الرساله، قم: دارالثقافـﺔ.
عاملی، جعفر مرتضی (1426ق.) الصحیح من سیرة النبی، بیروت: دارالحدیث.
عبدبن‌حمید (1988م.) المنتخب من مسند عبد حمید، بیروت: مکتبـﺔ النهضـﺔ العربیـﺔ.
عیاشی، محمدبن‌مسعود (بی‌تا) تفسیر عیاشی، تهران: المکتبـﺔ العلمیـﺔ الاسلامیـﺔ.
عینی، بدرالدین محمود (بی‌تا) عمده القاری، بیروت: دارالاحیاء التراث.
فرات‌بن‌ابراهیم کوفی (1410ق.) تفسیر فرات الکوفی، تهران: مؤسسـﺔ الطبع والنشر.
قاضی نعمان مغربی (1414ق.) شرح الاخبار، قم: مؤسسـﺔ النشر الاسلامی.
کلینی، محمدبن‌یعقوب (1363) کافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیـﺔ.
محمد بن حبیب بغدادی (1361ق.) المحبر، بی‌جا: مطبعـﺔ الدائرة.
مزی (1406ق.) تهذیب الکمال، بیروت: .مؤسسه الرسالـﺔ.
مفید، ابی عبدالله محمدبن‌النعمان، (1414ق.) الارشاد، بیروت: دارالمفید.
مفید الف، محمدبن‌النعمان (1414ق.) الامالی، بیروت: دارالمفید.
مقریزی (1999م.) امتاع الاسماع، منشورات، لبنان: دارالکتب العلمیـﺔ.
نووی، محیی الدین‌بن‌شرف (1987م.) شرح صحیح مسلم، بیروت: دارالکتب العربی.
نویری، احمدبن‌عبد وهاب (بی‌تا) نهایـﺔ الأرب فی فنون الأدب، قاهره، وزارة الثقافة والارشاد.
نیشابوری، مسلم‌بن‌الحجاج(بی‌تا)صحیح مسلم، بیروت: دارالفکر.
یعقوبی(بی‌تا)تاریخ یعقوبی، قم: المؤسسۀ نشر فرهنگ اهل بیت(ع).
List of sources with English handwriting
Arabic Sources
- Abī Ya‘lī (n. d.), Mosnad Abī Ya‘lī, Beirut: Dār al- Mamūn liltorāṯ.
- Aḥmad b. ‘Abdallāh Ṭabarī (1356 Š.), Ẕaḵāir al-Oqbā, Tehran: Entišārāt-e Ĵahān.
- Arbilī (1985), Kašf al- Ḡima fi Ma‘rifa al- Aima, Beirut: Dār al- Ażva.
- ‘Abd b. Ḥamīd (1988), Al- Montaḵab min Mosnad ‘Abd Ḥamīd, Beirut: Maktaba al- Nihża al- ‘Arabīyya.
- ‘Āmalī, Ĵafar Mortażā (1426), Al- Ṣaḥīḥ min Sīra al-Nabī, Beirut: Dār al-Ḥadīṯ.
- ‘Ayyāšī, Moḥammad b. Mas‘ūd (n. d.), Tafsīr ‘Ayyāšī, Tehran: al-Maktaba al- ‘Elmīyya al- Eslāmīyya.
- Baḥrānī, Hašim b. Solaymān (1413), Madīna Mo‘āĵiz, Qom: Moassisa al-Ma‘ārif al-Eslaāmīyya.
- Bayhaqī, Aḥmad b. Ḥosayn (n. d.), Al-Sonan al-Kobrā, Beirut: Dār al-Fikr.
- Bilāẕorī (1959), Ansāb al-Ašrāf, Edited by Moḥammad Ḥamidallāh, Egypt: Dār al-Ma‘ārif.
- Boḵārī (n. d.), Al- Tārīk al-Kabīr, Edited by Moḥammad Azhar, Turkey: al- Maktaba al-Eslāmīyya.
- Ebn Abī Šaiba Kūfī, Abdallāh b. Moḥammad(1409), Al-Moṣanif, Beirut: Dār Al-Fikr.
- Ebn A‘ṯam (1991), Al-Fotūḥ, Edited by ‘Alī Šīrī, Beirut: Dār al-Ażvā.
- Ebn Aṯīr, ‘Alī b. Abī al-Akram (n. d.), Asad al-Ḡāba, Beirut: Dār Al-Kitāb Al-‘Arabī.
- Ebn Aṯīr, Ezz-al-Dīn Abu’l-Hasan ‘Alī (1965), Al-Kāmil Fi al-Tārīḵ, Beirut: Dār Ṣādir.
- Ebn Ayyūb Bāĵī (n. d.), Al-Ta ‘dīl va al-Taĵrīḥ, Moracco: Vizārat al-Oqāf.
- Ebn ‘Abdalbar (1992), Al-Estī‘āb, Edited by ‘Alī Moḥammad Al-Baĵāvī, Beirut: Dār al-ĵīl.
- Ebn ‘Asākir (1995), Tārīḵ Madīna Damišq, Beirut: Dār al-Fikr.
- Ebn Bābūya Qomī (1404), A-Emāmā va al-Tabṣīra, Qom: Madrasa-ye Emām Mahdī.
- Ebn Biṭrīq (1407), ‘Omadat ‘Oūn Ṣayyāḥ, Qom: Muassisa al-Našr al-Eslāmī.
- Ebn Ḥaĵar ‘Asqalānī (1415), Al-Aṣāba, Beirut: Dār Al-Kitāb al-‘Elmīyya.
- Ebn Ḥamza al-Ṯūsī (1412), Al-Ṯāqab fi al-Manāqab, Qom: Mossisa-ye Anṣārīān.
- Ebn Ḥibān (1993), Ṣaḥīḥ Ebn Ḥibān, Beirut: Moassisa al-Risāla.
- Ebn Ḥibān (1973), Al-Ṯiqāt, Hidarabad: Entišārāt-e Maĵlis Dāira al-Ma ‘ārif al-‘Oṯmānīa.
- Ebn Kaṯīr (1408), Al-Bidāya va al-Nihāya, Edited by ‘Alī Šīrī, Beirut: Dār Eḥyā.
- Ebn Qolūya, Ĵafar b. Moḥammad (1417), Kāmil al-Zīyarat, Qom: Moassisaal-Našr al-Eslāmī.
- Ebn Qotayba Dīnavarī (1969), Al-Ma‘ārif, Edited by Ṯirvat ‘Akāša, Egypt: Dār al-Ma‘ārif.
- Ebn Qotayba Dīnavarī (n. d.), Tavīl al-Moḵtalif al-Ḥadīṯ, Beirut: Dār al-Kotob al-‘Elmīyya.
- Ebn Rāhūya, Esḥāq (1412), Mosnad Ebn Rāhūya, Medina: Maktaba al-Emān.
- Ebn Sa‘d, Moḥammad b. Sa‘d (1930), Ṯabaqāt al-Kobrā, Beirut: Dār Ṣādir.
- Ebn Šahrāšūb (1956), Manāqib Āl Abīṭālib, Qom: Al-Maktaba al-Ḥaydarīyya.
- ‘Eynī, Badr al-Dīn Maḥmūd (n. d.), ‘Omda al-Qārī, Beirut: Dār al- Eḥyā al- Torāṯ.
- Forāt b. Ebrāhīm Kūfī (1410), Tafsīr Forāt al- Kūfi, Tehran: Moassisa al- Ṭab‘ va al- Našr.
- Ḥāfiẓ Raĵab Barsī (1999), Mašāriq al- Anvār al- Yaqīn, Beirut: Moassisa A‘lamī.
- Ḥākim Ḥaskānī (1990), Šavāhid al-Tanzīl, Qom: Maĵma‘ Eḥyā al-Ṯiqāfa al-Eslāmī.
- Ḥākim Nayašābūrī, Abī ‘Abdallāh (n. d.), Al- Mostadrak, Beirut: Dār al-Ma‘rifa.
- Ḥosayn b. ‘Abdalvahāb (1369 Š.), ‘Oyūn al- Mo‘ĵizāt, Naĵaf: Al- Maṭba‘a al- Ḥaydarīyya.
- Ḥosayn b. Sa‘īd (1399), Al- Zohd, Qom: Al- Maṭba‘a al- ‘Elmīyya.
- ḵalīfa b. ḵayyāt (1993), Ṭabaqāt ḵalīfa, Edited by Sohayl Zakār, Beirut: Dār al-Fikr.
- ḵaṣībī (1411), Al- Hidāya al- Kobrā, Beirut: Moassisa al- Balāḡ.
- ḵaṭīb Baḡdādī (1997), Tārīḵ al- Baḡdād ao Madīna al- Salām, Beirtu: Dār al- Kotob al-‘Elmīyya.
- Kolaynī, Kāfī (1363 Š.), Šarḥ al- Aḵbār, Moassisa Al- Našr al- Eslāmī.
- Maqrīzī (1999), Amtā‘ al-Asmā‘, Manšūrāt, Lebanon: Dār al- Kotob al- ‘Elmīyya.
- Mazī (1406), Tahẕīb al- Kamāl, Beirut: Moassisa al-Risālā.
- Mofīd, Abī ‘Abdallāh Moḥammad b. al- No‘mān (1414), Al- Eršād, Beirut: Dār al- Mofīd.
- Mofīd Abī ‘Abdallāh Moḥammad b. al- No‘mān (1414), Al- Amālī, Beirut: Dār Al- Mofīd.
- Moḥammad b. Ḥabīb Baḡdādī (1361.), Al- Moḥbir, Maṯba‘a al- Dāira.
- Nayšābūrī, Moslim b. al- Ḥaĵĵāĵ (n. d.), Ṣaḥīḥ Moslim, Beirut: Dār al- Fikr.
- Novarī, Aḥmad b. ‘Abd Vahhāb (n. s.), Nahāyat al- Arb, Qom.
- Novvī, Moḥya al-Dīn b. šaraf (1987), ŠarḥṢaḥīḥ Moslim, Beirut: Dār al- Kotob al- ‘Arabī.
- Qāżī No‘mān Maḡribī (1414), Šarḥ al- Aḵbār, Qom: Moassisa Al- Našr al-Eslāmī.
- Sayyid b. Ṭāvūs (1399), Ṭarāif, Qom: Al- ḵayyām.
- Sayyid b. Ṭāvūs (1416), Al-Tašrīf, Qom: Moassisa Ṣāḥib al-Amr.
- Ṣadūq (1405), Kamāl al-Dīn, Edited by ‘Alī Akbar Ḡafārī, Qom: Moassisa Našr Eslāmī.
- Ṣadūq, Moḥammad b. ‘Alī b. al-Hosayn (1417), Al-Amālī, Qom: Moassisa al-Biṯa.
- Ṣaffār (1362 Š.), Baṣāir al- Daraĵāt, Tehran: Manšūrāt al- A‘alamī.
- Ṣafdī (1420), Al- Vāfī Bilvāfīyyāt, Beirut: Dār Eḥyā al- Torāṯ.
- Ṣāliḥī Šāmī (1993), Sabl al- Hodā va al-Eršād, Beirut: Dār al- Kotob al- ‘Elmīyya.
- Tarmazī (1983), Al-Sonan al-Tarmazī, Beirut: Dār al-Fikr.
- Ṭabarānī (1415), Al- Mo‘ĵam al- Osaṭ, Beirut: Dār al- Ḥaramayn.
- Ṭabarānī (1397), Al- Mo‘ĵam al- Kabīr, Cairo: Maktaba Ebn Taymīyya.
- Ṭabarānī (n. d.), Al- Mo‘ĵam al- Ṣaḡīr, Beirut: Dār al- Kotob al- ‘Elmīyya.
- Ṭabarī, Moḥammad b. Ĵarīr (1983), Tārīk al- Omam va al- Molūk, Brill, Moassisa al- ‘A‘lamī.
- Ṭūsī, Moḥammad b. Ḥasan (141), Al- Amālī, Edited by Moassisa al-Risāla, Qom: Dār al-Ṯiqāfa.
- Ṭūsī, Moḥammad b. Ḥasan (1411), Al-Ḡayba, Qom: Moassia al- Ma‘ārif al-Eslāmīyya.
- Ṭūsī, Moḥammad b. Ḥasan (1415), Riĵāl al-Abvāb, Qom: Moassisa al- Našr al-Eslāmī.
- Ṭūsī, Moḥammad b. Ḥasan (1364), Tahẕīb al- Ahkām, Tehran: Dār al-Kotob.
- Yaqūbī (n. d.), Tārīḵ Yaqūbī, Qom: Al- Moassisa Našr Farhang Ahl Bayt (pbuh).
- Ẕahbī (1961), Al- ‘Ebar, Edited by Foād Sayyid, Kuwait: Dār al- Maṭbū‘āt va al-Našr.
- Ẕahbī (1992), Al- Kāšif, Jidda: Dār al-Qibla.
- Ẕahbī (1998), Tārīk Al- Eslām, Beirut: Dār Al- Kotob al- ‘Arabī.
- Ẕahbī (1993), Sīar al- A‘lām al- Nabla, Beirut: Moassisa al- Risāla.
- Żaḥāk, Aḥmad b. Abī ‘Āṣ (1991), Al- Āḥād va al- Maṯānī, Riyadh: Dār al- Dorrīyya.
)