نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

استاد تاریخ، پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات تاریخ فرهنگی، تهران، ایران

چکیده

دانش تاریخ‌‌نگاری یکی از شاخه‌‌های جدید علوم تاریخی است که موضوع آن تأمل نقادانه هم در متن‌‌های تاریخ‌‌نگارانه و هم در اندیشه، گفتمان، سبک، روش و دستاوردهای مورخان است. تاکنون دانش تاریخ‌‌نگاری در ایران به شکل‌‌های گوناگون دریافت شده و در نتیجه، نگرانی‌‌ها و مخاطرات فراوانی به بار آورده است. تأمل نقادانه در پژوهش‌‌های انجام‌شده نشانگر آن است که عمدتاً از دوگانه‌‌های مفهومی «بینش و روش» و نیز «تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری» به‌عنوان چارچوب تحلیل در این پژوهش‌‌ها استفاده شده است، اما مسئله این است که از همین مفاهیم نیز معناهای متفاوتی مراد شده و پژوهشگران این عرصه را سرگردان کرده است. مقالۀ حاضر با نقد دوگانه‌‌های موجود و نشان‌دادن نحوۀ کاربست این مفاهیم در برخی از پژوهش‌‌ها، می‌‌کوشد برخی از آشفتگی‌‌های نظری و عملی آن را آشکار کند و به این پرسش پاسخ دهد که آیا می‌‌توان به چارچوب روش‌‌شناختی تازه‌‌ای در این مسیر دست یافت. مقاله برای برون‌‌رفت از این وضعیت آشفتۀ کنونی به این نتیجه می‌‌رسد که باید طرحی تازه در چارچوب «دانش تاریخ‌‌نگاری» و شاخه‌‌های اصلی آن یعنی «مورخ‌‌شناسی» و «متن‌‌شناسی تاریخی» درافکند. مقاله سرانجام سه قالب پژوهشی «مورخ‌‌محور»، «متن‌‌محور» و رهیافت «ترکیبی» را پیشنهاد می‌‌کند و از رویکردهای مفهومی- نظری فلسفۀ علم تاریخ و فلسفۀ نظری تاریخ به‌عنوان چارچوب تحقیق در این دانش سخن می‌‌گوید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Discrepant concepts of Iranian historiograph; Criticism of the past way and Presenting a new way

نویسنده [English]

  • Alireza Mollaiy Tavani

Professor of History in Inistitute for Humanites and Cultural studies, Tehran, Iran

چکیده [English]

Historiography is one of the youngest branches of historical sciences, concerned with the critical reflection of historical texts, as well as with the thought, discourse, style, method, and performance of historians. So far, historiography in Iran has been understood in various forms, causing many concerns and risks. Critical reflection on the research shows that the conceptual dualities of "vision and method" and "historiography and conception of history" have been mainly used as analytical frameworks in these studies. However, the problem is that the same terms have different meanings, which has confused researchers in the field. This article has tried to criticise the existing dualities and to show how these terms are used in some research works . It has revealed some theoretical and practical confusions and answers the question: is it possible to create a new methodological framework in this direction? In order to get out of the current confusion, the article concludes that a new plan must be elaborated within the framework of "knowledge of historiography" and its main branches, namely "historianology" and "historical textology". Finally, the article proposes three research formats: "historian-centred," "text-oriented," and "combined" approaches, and speaks of the conceptual-theoretical approaches of the philosophy of history and the theoretical philosophy of history as a framework for research in this science.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Vision
  • Method
  • Approach to history
  • Historianology
  • Historical Textology
اتحادیه (نظام مافی)، منصوره؛ فولادوند، حامد (زیرنظر) (1365) بینش و روش در تاریخ‌‌نگاری معاصر، تهران: نشر تاریخ ایران.
احمدی، نزهت؛ حسن‌‌مصفا، زهرا (1389) «بررسی تطبیقی رویکرد سیاسی مورخان در تاریخ‌‌نگاری محلی گیلان از قرن نهم تا یازدهم قمری با تکیه بر روش و بینش مورخان»، تاریخ‌نگری و تاریخ‌‌نگاری، دانشگاه الزهرا(س)، سال20، شمارۀ 5، 20-1.
اکبری، محمدعلی (1382) تاریخ، مورخ و نظریه: طرح مقدماتی یک دیدگاه، مجموعه مقاله‌‌های دانش تاریخ و تاریخ‌‌نگاری اسلامی، به‌کوشش حسن حضرتی، قم: بوستان کتاب.
بابایی‌‌سیاب، علی؛ جان‌‌احمدی، فاطمه؛ آقاجری، هاشم (1398) «تاریخ‌‌نگری اسماعیلیان؛ مؤلفه‌‌های فلسفۀ نظری تاریخ»، تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری، دانشگاه الزهرا(س)، سال29، شمارۀ 23، 75-55.
بحرانی‌‌پور، علی (1397) «اروپا و جنگ‌‌های صلیبی در تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری متئو پاریس: یک تاریخ عمومی اروپایی یا گذار به تاریخ‌‌نگاری جهانی»، مطالعات تاریخ اسلام، دورۀ10، شمارۀ36، 46-11.
پناهی، عباس (1398) «روش و بینش تاریخ‌‌نگاری کتاب شوروی و جنبش جنگلِ گریگور یقیکیان»، تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری، دانشگاه الزهرا(س)، سال30، شمارۀ 24، 64-43.
ترکمنی آذر، پروین (1395) درآمدی بر تاریخ‌‌نگری در ایران (از آغاز دورۀ اسلامی تا حملۀ مغول)، تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.
حسن‌‌زاده، اسماعیل (1386) «تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری عمادالدین کاتب اصفهانی»، علوم‌انسانی، دانشگاه الزهرا(س)، سال17، شمارۀ 65، 55-21.
___________ (1388) «بینش و روش در تاریخ‌‌نگاری عتبی»، تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری، دانشگاه الزهرا(س)، سال19، شمارۀ 3، 92-59.
حضرتی، حسن (1383) اسلام و ایران، بررسی تاریخی (مجموعه مقالات)، قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌‌ها.
_________ (1388) «درآمدی بر نقد تاریخی»، کتاب ماه، تاریخ و جغرافیا، شمارۀ 140، 85.
داوری، رضا (1391) سیاست، تفکر، تاریخ، تهران: سخن.
رضوی، ابوالفضل (1394) درآمدی بر تاریخ‌‌نگاری ایرانی- اسلامی با تأکید بر یعقوبی، مقدسی، گردیزی و ابن‌فندق، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
روحانی، کاظم (1371) «از تاریخ‌‌نگاری تا تاریخ‌‌نگری»، کیهان اندیشه، شمارۀ 42، 100-87.
روزنتال، فرانتس (1366) تاریخ ‌‌تاریخ‌‌نگاری در اسلام، ترجمۀ اسدالله آزاد، مشهد: آستان قدس رضوی.
زرین‌‌کوب، عبدالحسین (1383) تاریخ در ترازو، تهران، امیرکبیر.
___________ (1368) نقش بر آب، تهران، معین.
زندیه، حسن؛ الیاسی، علی‌‌احمد (1393) «بینش و روش در تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری ابوالحسن غفاری کاشانی»، پژوهش‌‌های تاریخی، دانشگاه اصفهان، سال6، شمارۀ 3، 108-95.
سروش، عبدالکریم (1357) فلسفۀ تاریخ، تهران: حکمت.
شرفی، محبوبه؛ حاج عینی، معصومه (1394) «بینش و روش در تاریخ‌نگاری حافظ ابرو»، مطالعات تاریخ اسلام، سال7، شمارۀ 24، 139-117.
شورمیج، محمد (1393) «روش و بینش تاریخ‌نگاری اسکندربیگ منشی در عالم‌آرای عباسی با تکیه بر وقایع گیلان»، تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، دانشگاه الزهرا(س)، سال24، شمارۀ 14، 100-79.
شیرین‌‌زبان آذر، الهام (1397) «تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری ابوعلی مسکویه»، تاریخ نو، شمارۀ 23، 68-57.
صالحی، نصرالله (1379) «تاریخ‌‌نگری و اصول تاریخ‌‌نگاری از دیدگاه زنده‌یاد دکتر عبدالحسین زرین‌‌کوب»، کتاب ماه، تاریخ و جغرافیا، شمارۀ 35، 21-14.
علیزاده بیرجندی، زهرا (1385) «بینش و روش در تاریخ‌‌نگاری ابن‌طقطقی»، قبسات، سال11، شمارۀ42، 190- 171.
فیاض انوش، ابوالحسن؛ کجباف، علی‌‌اکبر؛ مهدی روانجی، غلامرضا (1393) «تاریخ‌‌نگاری و تاریخ‌‌نگری خاندان منجم شیرازی»، تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، دانشگاه الزهرا(س)، سال26، شمارۀ 18، 110-89.
فیضی‌‌سخا، مهدی (1393) «تاریخ‌‌نگاری و تاریخ‌‌نگری عبدی‌بیک شیرازی در تکمله الاخبار»، تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری، دانشگاه الزهرا(س)، سال24، شمارۀ 13، 123-105.
قاسمی، حمید؛ کشکر، سارا؛ ایزدپرست، لیلا (1394) روش‌‌شناسی نقد و بررسی کتاب، تهران: جامعه‌‌شناسان.
مجربی، حسن؛ غلامی فیروزجایی، علی؛ محبی‌‌فر، عباسعلی (1397) «تاریخ‌‌نگری و منابع تاریخ‌نگاری مسعودی (346-280ق) در کتاب التنبیه و الاشراف»، تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری، دانشگاه الزهرا(س)، سال28، شمارۀ 21، 152-131.
محمدی، ذکرالله؛ آدینه‌‌وند، مسعود (1393) «بینش و روش در تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری حمدالله مستوفی قزوینی»، تاریخ‌نگری و تاریخ‌‌نگاری، دانشگاه الزهرا(س)، سال24، شمارۀ 14، 179-149.
محمدی، ذکرالله؛ اسمعیلی، پوریا (1397) «بینش و روش در تاریخ‌‌نگاری حمزه اصفهانی در کتاب سنی ‌‌الملوک و الارض الانبیا»، تاریخ (دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات)، سال13، شمارۀ 49، 101- 85.
محمدی، ذکرالله؛ پریوش، محسن (1397) «درآمدی بر روش و بینش در تاریخی ابوعلی مسکویه در تجارب ‌‌الامم»، جستارهای تاریخی، سال9، شمارۀ 2، 45- 23.
مفتخری، حسین (1393) «تاریخ‌‌نگری، فلسفۀ نظری تاریخ»، در مجموعه‌گفتارهایی در باب تاریخ‌‌نگاری و روش‌‌شناسی تاریخی، تهران، پژوهشکدۀ تاریخ اسلام.
ملایی توانی، علیرضا (1388) «مطهری و مفاهیم تاریخی در قلمرو فلسفۀ علم تاریخ»، تاریخ نگری و تاریخ‌‌نگاری، دانشگاه الزهرا(س)، سال19، شمارۀ 2، 170-145.
مورن، ادگار و دیگران (1386) اندیشۀ پیچیده و روش یادگیری در عصر سیاره‌‌ای، ترجمۀ محمد یمنی درزی سرخابی، پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
میثمی، جولی اسکات (1396) تاریخ‌‌نگاری ایرانی، ترجمۀ مهدی فرهانی منفرد، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
 نائبیان، جلیل؛ جعفری، فرشاد (1390) «بررسی روش و بینش تاریخی عباسقلی آقاباکیخانوف (با تکیه بر کتاب گلستان ارم)»، تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، دانشگاه الزهرا(س)، سال21، شمارۀ 8، 158-137.
ناصری، اکرم؛ سرفرازی، عباس؛ علیزاده بیرجندی، زهرا (1396) «بینش و روش در تاریخ‌‌نگاری محمدکاظم مروی در عالم ‌‌آرای نادری»، تاریخ ایران، سال8، شمارۀ 15، 199-177.
نصیری جوزقانی، عبدالرئوف (1397) «بینش و روش در تاریخ‌‌نگاری سیفی هروی»، پژوهش‌نامۀ خراسان بزرگ، دورۀ8، شمارۀ 30، 80-65.
والدمن، مریلین (1375) زندگی، زمانه و کارنامۀ بیهقی، ترجمۀ منصوره اتحادیه، تهران: نشر تاریخ ایران.
ولوی، علی‌‌محمد (1391) «تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری مسلمانان در سده‌‌های نخست هجری»، در مجموعه گفت‌وگوهایی در باب تاریخ‌‌شناسی و تاریخ‌‌نگاری، به‌کوشش حسن حضرتی و عباس برومند اعلم، تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام.
هیرشلر، کنراد (1395) تاریخ‌‌نگاری عربی در دورۀ میانه: مؤلف در مقام کنشگر، ترجمۀ زهیر صیامیان گرجی، تهران: سمت.
هیوز، هنری استوارت (1381) آگاهی و جامعه، ترجمۀ عزت‌‌الله فولادوند، تهران: علمی و فرهنگی.
 
 
A Study of Historical Method and Insight of Abassgholi Agha Bakikhanov(with Emphasize on Golestan Iram) ", Historical perspective and historiography, Alzahra University (S), year 21, number 8, 137-158.
Ahmadi, Nozhat; Hassan-Mosafa, Zahra (2009) "Comparative study of historians' political approach in the local historiography of Gilan from the 9th to the 11th lunar century based on the method and vision of historians", Historical perspective and Historiography, Alzahra University (S), year 20, number 5, 1-20.
Akbari, Mohammad Ali (1382) History, Historian and Theory: An Introductory Plan of a Perspective, a collection of articles on the knowledge of Islamic history and historiography, by the efforts of Hassan Hazrati, Qom: Būstān Keitāb.
Alizadeh Birjandi, Zahra (2015) " Ibn Taqtaqi's Insight and Method of History Writing", Qobsat, year 11, number 42, 171-190.
Babaei Siab, Ali; Jan Ahmadi, Fatemeh; Aghajari, Hashem (2018) " The Historical Perspective of Isma’ilis Philosophical Components", Historical perspective and historiography, Alzahra University (S), year 29, number 23, 55-75.
Bahranipour, Ali (2017) " Europe and Crusade Wars According to Matthew Paris’ s Historiography Method and his Historical approach: A General History of Europe or a Transition to "Global History"? ", Islamic History Studies, Volume 10, Number 36, 11-46.
Davari, Reza (1391) Politics, Thought, History, Tehran: Sokhn.
Etehadiye (Nezam Mafi), Mansoureh; Foladvand, Hamed (2016), A Comparative Study of Historians' Political Approach to Local Historiography of Guilan between 9 th -11th Centuries, Tehran: Našr-e Tārīḵ-e Iran.
Fayaz Anoush, Abolhassan; Kajbaf, Ali Akbar; Mehdi Ravanji, Gholamreza (2013) "Historical perspective and Historiography of Monajem Shirazi Dynasty", Historical perspective and Historiography, Alzahra University (S), year 26, number 18, 110-89.
Feizisakha, Mehdi (2013) "Historiography of Abdi Baig Shirazi in Takmalat Al Akhbar", Historical perspective and Historiography, AlzZahra University, Year 24, Number 13, 105-123.
Ghasemi, Hamid; Kashkar, Sara; Izadprast, Leila (2014) Methodology of book review, Tehran: Jāmeʻešenāsān.
Hassanzadeh, Esmail (1386) "historiography and historical points of view of emad ai-din katib isfehani", Human Sciences, Alzahra University (S), year 17, number 65, 21-55.
Hassanzadeh, Esmail(1388) "Vision and Method in "Utbi's" Historiography", historiography and historiography, Alzahra University (S), year 19, number 3, 59-92.
Hazrati, Hassan (1383) Islam and Iran, a historical review (collection of articles), Qom: Supreme Leader's Representative Institution in Universities.
Hazrati, Hassan(1388) "Comment on Historical Criticism", Book of Mah, Tarikh and Geography, No. 140, 85.
Hirschler, Konrad (2015) Medieval Arabic historiography : authors as actors, translated by Zuhair Siamian Gurji, Tehran: Samt.
Hughes, Henry Stuart (2012) Consiousness and society : the reorientation of European social thought, translated by Ezatollah Foladvand, Tehran: Scientific and Cultural.
julie Scott، meisami (2016) Iranian historiography, translated by Mehdi Farhani Monfared, Tehran: Farhang and Andisheh Research Center.
Mohammadi, Zekrollah; Adinehvand, Masoud (2013) "Insights and methods in the history and historicizing of Hamdollah Mustawfi Qhazvini", Historical perspective and historiography, Alzahra University (S), year 24, number 14, 149-179.
Mohammadi, Zekrollah; Esmaeili, Pouria (2017) "Insight and Method Historiography of Hamzeh Esfahani In the Sanni al-Muluk and al-arz al-Anbia", History (Islamic Azad University, Mahalat Branch), year 13, number 49, 85-101.
Mohammadi, Zekrollah; Parvish, Mohsen (2017) "An Introduction to Abu Ali Meskoyi's Method and Historical Insight in Experiences", Historical Essays, Year 9, Number 2, 23-45.
Mojarabi, Hassan; Gholami Firozgaie, Ali; Mohebifar, Abbas Ali (2017) "The study of the Mas’udi’s history (290346 AH) in Altanbihwalashraf with emphasis on sources", Historical perspective and Historiography, Alzahra University (S), Year 28, Number 21, 131-152.
Mollaiy Tavani, Alireza (2008) "mothahari and historical concepts in realm of philosophy of history", Historical perspective and historiography, Alzahra University (S), year 19, number 2, 145-170.
Morin, Edgar and others (2006) Eduquer pour lere planetaire: la pensee complexe comme methode d'apprentissage, translated by Mohammad Yemeni Darzi Sorkhabi, Research Institute for Cultural and Social Studies.
Muftakhari, Hossein (2013) "History, theoretical philosophy of history", in a collection of discourses on historiography and historical methodology, Tehran, Islamic History Research Institute.
Nabiyan, Jalil; Jafari, Farshad  (1390)"
Naseri, Akram; Sarfrazi, Abbas; Alizadeh Birjandi, Zahra (2016) "Insight and method in the historiography of Mohammad Kazem Marvi in the Alamaray-e Naderi", Tarikh Iran, year 8, number 15, 177-199.
Nasiri Jozqani, Abdul Raouf (2017) "Insights and Method in the Historiography of Seyfi Heravi", Great Khorasan Journal, Volume 8, Number 30, 65-80.
Panahi, Abbas (2018) "Gregory Yeghikian’s Historiographical Method and Standpoint in the Soviet Union and Jangal (Jungle) Movement", Historical perspective and historiography, Alzahra University (S), year 30, number 24, 43-64.
Razavi, Abolfazl (2014) An introduction to Iranian-Islamic historiography with an emphasis on Yaqoubi, Maghadasi, Gardizi, and Ebn Fandogh, Tehran: Research Institute for Islamic Culture and Thought.
Rosenthal, Franz (1366) History of historiography in Islam, translated by Asadullah Azad, Mashhad: Āstān Qods Razavi.
Rouhani, Kazem (1371) "From historiography to Historical perspective", Keihan Andisheh, No. 42, 87-100.
Salehi, Nasrullah (1379) "Historiography and the principles of historiography from the perspective of the biography of Dr. Abdul Hossein Zarinkoob", Kitab Mah, Tarikh va Geogriya, No. 35, 14-21.
Sharifi, Mahbube; Haj Aini, Masoumeh (2014) "insights and methods in the historiography of hafez abrow", Islamic History Studies, Year 7, Number 24, 117-139.
Shirin-Zaban Azar, Elham (2017) " Historical perspective and Historiography of Abu Ali Moskuyeh", New History, No. 23, 57-68.
Shoormeij, Mohammad (2013) " method and insight historiography eskandar bayg monshi in tarikh-e ' alamara-ye ' abbas (depending on the events of guilan)", Historical perspective and historiography, Alzahra University (S), year 24, number 14, 79-100.
Soroush, Abdul Karim (1357) Philosophy of History, Tehran: Ḥekmat.
Torkameni Azar, Parveen (2015) An introduction to historiography in Iran (from the beginning of the Islamic period to the Mongol invasion), Tehran: Research Institute for Humanities and Cultural Studies.
Valavi, Ali Mohammad (2012) "Historical perspective and historiography of Muslims in the first centuries of Hijri", in a collection of conversations about Historical perspective and historiography, edited by Hassan Hazrati and Abbas Broumand A'lam, Tehran: Research Institute for Islamic History.
Waldman, Marilyn Robinson (1375) Toward a theory of historical narrativ: a case study in Perso - Islamicate historiography, translated by Mansoure Etehadiye, Tehran: Tarikh Iran Publishing House.
Zandieh, Hassan; Eliasi, Ali Ahmad (2013) "Insight and method of historiography and historical perspective of Abu l- Ḥasan Ḡaffāri Kāšāni", historical researches, Isfahan University, year 6, number 3, 95-108.
Zarinkoob, Abdul Hossein (1383) Tārīḵ dar Tarāzū, Tehran, Amīrkabīr.
Zarinkoob, Abdul Hossein(1368) Naqš Bar Āb, Tehran, Moīn.