نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه مطالعات تاریخی و محیطی، پژوهشکدۀ تحقیق و توسعۀ علوم‌انسانی (سمت)، تهران، ایران
چکیده
با توجه به تأثیری که آموزش محیط زیستی، به‌ویژه آموزشِ رسمیِ پایه‌‌های ابتدایی و متوسطه بر جامعه‌‌پذیری افراد دارد و با عطف نظر به این واقعیت که محتوای کتابهای درسی آینۀ تمام‌‌نما و تعیّن اصلی سیاست‌گذاری دولتی در عرصۀ آموزش هستند، این پژوهش از طریق تحلیل محتوای کمّی کتابهای درسی پایۀ پنجم ابتدایی و سوم راهنمایی دهۀ 1360 (سال‌‌های 1361 و 1365 و 1369) در تلاش است تا نشان دهد که سهم محیطزیست و حفاظت از آن در کتابهای درسی و متعاقباً در آموزش رسمی به چه میزان بوده است و اصولاً نگاه به محیطزیست در اندیشۀ برنامه‌‌ریزان درسی و مؤلفان کتابهای درسی چگونه و تحت‌تأثیر چه عواملی قرار داشته است. یافته‌‌های پژوهش نشان می‌‌دهد که از مجموع محتوای متنی کتابهای بررسی‌شده تنها دو درصد به حفاظت محیطزیست پرداخته است و در سطوح سه‌گانۀ دانش و نگرش و مهارت، از مجموع محتوای متنیِ محیط‌زیستیِ کتابهای بررسی‌شده، 78درصد به سطح دانش (آگاهی)، 1درصد به سطح نگرش و 9درصد به سطح مهارت اختصاص یافته است و افزون بر این بیشترین میزان داده‌‌های محیط‌‌زیستی را می‌‌توان در کتاب‌‌هایی چون جغرافیا، علوم‌تجربی و حرفه‌وفن یافت. این امر می‌‌تواند نشانگر غلبۀ تفکر تجربی بر نگاه برنامه‌‌ریزان درسی در زمینۀ آموزش محیطزیست باشد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
History of environmental education in Iran: environment in textbooks of the 1980s/1360S
نویسنده [English]
- Mahdi Rafatipanah Mehrabadi
Assistant professor of the institute for research and development in the humanities (SAMT), Tehran, Iran
چکیده [English]
Considering that environmental education, especially primary and secondary formal education, has an impact on people's socialization, and taking into account that the content of textbooks is a full- fledged mirror and the main determinant of government policy in the field of education, this research with the help of quantitative content analysis of textbooks of the fifth grade of elementary school and the third grade of orientation school of the 1360s/1980s (years 1982, 1986 and 1990), tries trying to show the contribution of the environment and its protection in textbooks and subsequently in formal education. In addition, this article tries to find out what factors influenced the thinking of curriculum planners and textbook authors. The results of the study show that only two percent of the total textual content of the books studied deals with environmental protection, and among the triple levels of knowledge, attitude, and skill of these books, 78% is at the level of knowledge (awareness), 1% is for the level of attitude and 9% at the level of skill. In addition, the largest amount of environmental data is found in books such as geography, experimental science and technology &Vocation. This may indicate the dominance of experimental thinking in the eyes of curriculum designers in the field of environmental education.
کلیدواژه‌ها [English]
- Environmental education
- Formal education
- Knowledge
- Attitude
- Skills
- 1980s/1360s
آموزش هنر پایۀ چهارم و پنجم دبستان (1361) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
آموزش هنر پایۀ پنجم دبستان (1365) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
آموزش هنر پایۀ سوم راهنمایی (1370) تهران: شرکت چاپ و نشر ایران.
ادارۀ کل قوانین و مقررات کشور (1374) مجموعۀ قانون برنامۀ پنج‌سالۀ دوم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، تهران: ادارۀ کل قوانین و مقررات کشور.
بیات، طاهره؛ احمدی، پروین؛ پارسا، عبدالله (1392) «جایگاه اخلاق زیست‌محیطی در برنامۀ درسی دورۀ ابتدایی»، پژوهش در برنامه‌‌ریزی درسی، سال10، شمارۀ36، 56-51.
تعلیمات اجتماعی پایۀ پنجم دبستان (1361) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
______________________ (1365) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
______________________ (1369) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
تعلیمات اجتماعی پایۀ سوم راهنمایی (1361) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
______________________ (1365) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
______________________ (1369) تهران: شرکت چاپ و نشر ایران.
تاریخ پایۀ سوم راهنمایی (1361) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
______________ (1365) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
______________ (1369) تهران: شرکت افست (سهامی عام).
جغرافی پایۀ سوم راهنمایی (1361) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
________________ (1365) تهران وزارت آموزش‌وپرورش.
_______________ (1369) تهران: شرکت چاپ و نشر ایران.
دیباجی، شادی؛ لاهیجانیان، اکرم‌الملوک (1388) «بررسی برنامه‌‌های درسی مقطع راهنمایی با تأکید بر محورهای آموزش محیط زیست»، علوم محیطی، سال 6، شمارۀ3، 184-177.
سازمان برنامه و بودجه (1361) برنامۀ کلان توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی پنج سالۀ اول (1366-1362)، بی‌‌جا: سازمان برنامه و بودجه.
_______________ (1368) قانون برنامۀ اول توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1372-1368) (الف)، تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی- اجتماعی و انتشارات.
_______________ (1368) پیوست قانون برنامۀ اول توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (ب)، تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی-اجتماعی و انتشارات.
_______________ (1372) پیوست لایحۀ برنامۀ دوم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1373-1377): هدف‌‌ها، خط‌‌مشی‌‌های اساسی، سیاست‌‌ها و برنامه‌‌های اجرایی: کلان و بخشی، تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی- اجتماعی و انتشارات.
_______________ (1378) سیاست‌‌ها و رهنمودهای کلی برنامۀ سوم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران: پیوست شمارۀ یک لایحه برنامۀ سوم (الف)، تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی-اجتماعی و انتشارات.
_______________ (1378) سند برنامه: برنامۀ سوم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، 1379-1383، پیوست شمارۀ 2 لایحۀ برنامه (ب)، تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی- اجتماعی و انتشارات.
سازمان مدیریت و برنامه‌‌ریزی کشور (1383) دفتر اقتصاد کلان، مبانی نظری و مستندات برنامۀ چهارم، تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌‌ریزی کشور، معاونت امور پشتیبانی، مرکز مدارک علمی و انتشار.
سلیمان‌پور عمران، محبوبه؛ یارمحمدیان، محمدحسین، کشتی‌آرای؛ نرگس (1392) «آموزش زیست‌محیطی و جایگاه آن در برنامۀ درسی متوسطه نظام آموزش کشور»، پژوهش‌نامۀ تربیتی، سال8، شمارۀ38، 102-83.
شاه‌نوشی، مجتبی؛ عبداللهی، عظیمه‌السادات (1386) «تحلیلی بر فرهنگ زیست‌محیطی مردم اصفهان و برخی عوامل مؤثر بر آن»، دانشگاه اصفهان، شمارۀ23، 34-15.
شناخت حرفه‌وفن پایۀ سوم راهنمایی (1361) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
______________________ (1365) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
______________________ (1369) تهران: شرکت چاپ و نشر ایران.
صالحی عمران، ابراهیم؛ آقامحمدی، علی (1387) «بررسی دانش، نگرش و مهارت‌‌های زیست‌محیطی معلمان آموزش دوره ابتدایی استان مازندران»، تعلیم و تربیت، شمارۀ95، 117-91.
صالحی، نفیسه؛ کوشانی‌‌فر، آزیتا (1392) «بررسی سطح آگاهی زیست‌محیطی معلمان»، زن و فرهنگ، سال 6، شمارۀ21، 118-105.
عبداللهی، عظیمه‌السادات؛ صادقی، حمیدرضا (1391) «نیازسنجی آموزش زیست‌محیطی دانش‌آموزان پسر مقطع ابتدایی شهر اصفهان»، آموزش محیطزیست و توسعۀ پایدار، سال1، شمارۀ1، 16-9.
علوم‌تجربی پایۀ پنجم دبستان (1361) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
__________________ (1365) تهران: وزارت آموزش‌وپروش.
_________________ (1369) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
علوم‌تجربی پایۀ سوم راهنمایی (1365) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
__________________ (1360) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
_______________ (1369) تهران: شرکت افست (سهامی عام).
فارسی پایۀ پنجم ابتدایی (1361) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
_______________ (1365) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
_______________ (1369) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
فارسی پایۀ سوم راهنمایی (1361) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
فارسی و دستور پایۀ سوم راهنمایی (1365) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
___________________ (1369) تهران: شرکت چاپ و نشر ایران.
فرهنگ اسلامی و تعلیمات دینی پایۀ پنجم ابتدایی (1361) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
فرهنگ اسلامی و تعلیمات دینی پایۀ پنجم دبستان (1365) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
_______________________________(1369) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
فرهنگ اسلامی و تعلیمات دینی پایۀ دوم و سوم راهنمایی (1361) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
فرهنگ اسلامی و تعلیمات دینی پایۀ سوم راهنمایی (1365) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
____________________________ (1369) تهران: شرکت افست (سهامی عام).
قانون برنامۀ چهارم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1388-1384) (1385) تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌‌ریزی کشور، معاونت امور اداری، مالی و منابع انسانی، مرکز مدارک علمی، موزه و انتشارات.
کریمی، داریوش (1381) «بررسی نیازهای آموزش زیست‌محیطی دانش‌آموزان، معلمان و زنان خانه‌‌دار در منطقۀ خاک سفید تهران»، محیطزیست، شمارۀ40، 17-6.
لایحۀ برنامۀ اول توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، (1362) بی‌‌جا: سازمان برنامه و بودجه.
محمدی، علیرضا؛ چتری‌پور، فاطمه (1393) «بررسی میزان آگاهی زیست‌محیطی و روش‌‌های بهینۀ آموزش محیطزیست زنان خانه‌‌دار شهرستان چرادول»، دومین همایش ملی و تخصی پژوهش‌‌های محیط زیست ایران.
مختاری ملک‌‌آبادی، رضا؛ عبداللهی، عظیمه‌السادات؛ صادقی، حمیدرضا(1393) «تحلیل و بازشناسی رفتار زیست‌محیطی شهری: مطالعۀ موردی شهر اصفهان»، پژوهش و برنامه‌‌ریزی شهری، سال5، شمارۀ18، 20-1.
موسوی، نجم‌السادات و دیگران (1398) «بررسی سطح دانش، نگرش و مهارت زیست‌محیطی مربیان پیش‌دبستانی شهر تهران»، تعلیم و تربیت، دورۀ35، شمارۀ1، 128-111.
وزارت برنامه و بودجه (1364) اصلاحیۀ برنامۀ اول توسعۀ جمهوری اسلامی ایران: اهداف، استراتژی‌‌ها، سیاست‌‌ها و سرمایه‌‌گذاری‌‌های بخشی، تهران: وزارت برنامه و بودجه.
____________ (1366) اصلاحیۀ برنامۀ اول توسعۀ جمهوری اسلامی ایران، تهران: وزارت برنامه و بودجه.
____________ (1368) برنامۀ کلان توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1372-1368): مقدماتی مصوب شورای اقتصاد، تهران: وزارت برنامه و بودجه.
هنر پایۀ اول، دوم و سوم راهنمایی (1361) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
هنر پایۀ پنجم دبستان (1369) تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
Abdelahi, Azimeh, Sadeghi, Hamid (2013), " The needs assessment of environmental education for boy students in Isfahan elementary schools", Environmental Education and Sustainable Development, Vol 1, No 1, Autumn, pp 16-9.
Art education for the fourth and fifth grade of primary school (11982), Tehran: Ministry of Education.
Art education for the fifth grade of elementary school (1986), Tehran: Ministry of Education.
Art education for the third grade of guidance school (1990), Tehran: Iran Publishing Company.
Art for the first, second and third grades of guidance school (1982), Tehran: Ministry of Education.
Art for the fifth grade of primary school (1990), Tehran: Ministry of Education.
Bayat, Tahereh etal (2012), "The Status of Environmental Ethics in the Contents of Primary School Textbooks of Iran", Journal of Research in Curriculum Planning, Vol. 10, No 9, Spring, pp 51-56.
Country Management and Planning Organization (2013), Theoretical Foundations and Documents of the Fourth Plan, Tehran: Country Management and Planning Organization, Deputy for Support Affairs, Center for Scientific Documents and Publishing.
Dibaei, Shadi, Lahijanian, Akram Al-Molok (2008), " Exploration of Environmental Education in Curriculum of Guidance Schools", Environmental Sciences, Vol 6, No 3, Spring, pp 177-184.
General Directorate of Laws and Regulations of the country (1995), Law collection of the second five-year plan of economic, social and cultural development of the Islamic Republic of Iran, Tehran: General Directorate of Laws and Regulations of the country.
Experimental sciences for the fifth grade of primary school (1982), Tehran: Ministry of Education.
Experimental sciences for the fifth grade of primary school (1986), Tehran: Ministry of Education.
Experimental sciences for the fifth grade of primary school (1990), Tehran: Ministry of Education.
Experimental sciences for the third grade of guidance school (1981), Tehran: Ministry of Education.
Experimental sciences for the third grade of guidance school (1986), Tehran: Ministry of Education.
Experimental sciences for the third grade of guidance school (1990), Tehran: Ministry of Education.
Geography for the third grade of guidance school (1982), Tehran: Ministry of Education.
Geography for the third grade of guidance school (1986), Tehran, Ministry of Education.
Geography for the third grade of guidance school (1990), Tehran: Iran Publishing Company.
History for the third grade of guidance school (1982), Tehran: Ministry of Education.
History for the third grade of guidance school (1986), Tehran: Ministry of Education.
History for the third grade of guidance school (1990), Tehran: Ministry of Education.
Islamic culture and religious education for the fifth grade of primary school (1982), Tehran: Ministry of Education
Islamic culture and religious education for the second and third grade of guidance school (1982), Tehran: Ministry of Education.
Islamic culture and religious education for the fifth grade of primary school (1986), Tehran: Ministry of Education.
Islamic culture and religious education for the third grade of guidance school (1986), Tehran: Ministry of Education.
Islamic culture and religious education for the fifth grade of primary school (1990), Tehran: Ministry of Education.
Islamic culture and religious education for the third grade of guidance school (1990), Tehran: Ministry of Education.
Law of the Fourth Plan of Economic, Social and Cultural Development of the Islamic Republic of Iran (1384-1388), (2004), Tehran: Organization of Management and Planning of the Country, Deputy of Administrative, Financial and Human Resources Affairs, Center for Scientific Documents, Museum and Publications.
Karimi, Dariush (2002), "study of the environmental education needs of students, teachers and housewives in the Khak Sefid area of Tehran", Environmental Quarterly, Vol 40, pp 17-6.
literature for fifth grade of primary school (1982), Tehran: Ministry of Education.
literature for third grade of guidance school (1982), Tehran: Ministry of Education.
literature for fifth grade of primary school (1986), Tehran: Ministry of Education.
literature for third grade of guidance school (1986), Tehran: Ministry of Education.
literature for fifth grade of primary school (1990), Tehran: Ministry of Education.
literature for third grade of guidance school (1990), Tehran: Ministry of Education.
Ministry of Planning and Budget (1985), Amendment to the First Development Plan of the Islamic Republic of Iran: Objectives, Strategies, Policies and Sectorial Investments, Tehran: Ministry of Planning and Budget.
Ministry of Planning and Budget (1987), Amendment to the First Development Plan of the Islamic Republic of Iran, Tehran: Ministry of Planning and Budget.
Ministry of Planning and Budget (1989), the Islamic Republic of Iran's economic, social and cultural development plan (1368-1372): preliminary approved by the Economic Council, Tehran: Ministry of Planning and Budget.
Mohammadi, Alireza and Chatripour, Fatemeh (2014), "study of environmental awareness and optimal methods of environmental education of housewives of Cheradol city", Second National Conference and Specialization of Environmental Researches in Iran.
Mokhtari Malekabadi, Reza etal(2014), "Analysis and recognition of urban environmental behavior: a case study of Isfahan city", Research and urban Planning, Vol 5, No 18, Autumn, pp 1-20.
Moosavi, Najm Al-Sadat etal (2019), " Improving the Attitudes of Tehrani Preschool Teachers towards the Environment through Teaching", Quarterly Journal of Education, Vol 35, No 1, pp 111-128.
Planning and Budget Organization (1982), the first five-year economic, social and cultural development plan (1362-1366), Tehran: Planning and Budget Organization.
Planning and Budget Organization (1988), Law of the First Plan of Economic, Social and Cultural Development of the Islamic Republic of Iran (1372-1368), Tehran: Planning and Budget Organization, Center for Economic-Social Documents and Publications, (A).
Planning and Budget Organization (1989), Annex to the Law of the First plan of Economic, Social and Cultural Development of the Islamic Republic of Iran, Tehran: Planning and Budget Organization, Center for Economic-Social Documents and Publications (B).
Planning and Budget Organization (1993), annex of the second economic, social and cultural development plan of the Islamic Republic of Iran 1373-1377: objectives, basic policies, policies and executive programs: macro and sector, Tehran : Planning and Budget Organization, Center for Economic-Social Documents and Publications.
Planning and Budget Organization (1999), general policies and guidelines of the third plan of economic, social and cultural development of the Islamic Republic of Iran: Annex number one of the third program bill, Tehran: Program and Budget Organization, Center for Economic-Social Documents and Publications, (A).
Planning and Budget Organization (1999), plan Document: The Third Economic, Social and Cultural Development Plan of the Islamic Republic of Iran, 1379-1383, Appendix No. 2 of the Program Bill, Tehran: Planning and Budget Organization, Center for Economic-Social Documents and Publications, (b).
Salehi, Nafiseh, Koushanifar, Azita (2012), " Study of Female Teachers knowledge on Environmental Issues", Women and Culture, Vol 6, No 21, Fall, pp 118-105.
Salehi Omran, Ebrahim and Agha Mohammadi, Ali (2007), "A Study about knowledge, attitude and environmental skills of elementary school teachers in Mazandaran province", Quarterly Journal of Education, No 95, Fall, pp 117-91.
Shahnooshi, Mojtabi, Abdelahi, Azimeh Al-Sadat (2006), "An analysis of the environmental culture of the people of Isfahan and some factors affecting it", Isfahan University Research Journal, Vol 23, pp 15-34.
Social education for the fifth grade of primary school (1982), Tehran: Ministry of Education.
Social studies for the third grade of guidance school (1982), Tehran: Ministry of Education.
Social education for the fifth grade of primary school (1986), Tehran: Ministry of Education.
Social education for the third grade of guidance school (1986), Tehran: Ministry of Education.
Social education for the fifth grade of primary school (1990), Tehran: Ministry of Education.
Social education for the third grade of guidance school (1369), Tehran: Iran Publishing Company.
Soleimanipour Omran, Mahbobeh etal(2012), "Environmental education and its place in the secondary curriculum of the country's education system", Scientific Journal of Educational Research, Vol 8, No 34, Spring, pp 102-83.
Technique &Vocational Course for the third grade of middle school (1982), Tehran: Ministry of Education.
Technique &Vocational Course for the third grade of middle school (1986), Tehran: Ministry of Education.
Technique &Vocational Course for the third grade of middle school (1990), Tehran: Ministry of Education.
The bill of the first plan of economic, social and cultural development of the Islamic Republic of Iran, (1983), Tehran: Program and Budget Organization
)