تاریخ نگری و تاریخ نگاری

علمی- پژوهشی

سیف آزاد و تاریخ‌‌نگری نژادی مبتنی‌بر آریایی‌‌گرایی

حسین آبادیان

دوره 32، شماره 29 ، فروردین 1401، صفحه 11-31

https://doi.org/10.22051/hph.2023.43625.1666

چکیده

مقالۀ حاضر مبادی و نتایج تاریخ‌‌نگری ایران مبتنی‌بر نظریۀ برتری نژادی برخاسته از ایدئولوژی آریایی‌‌گرایی را بررسی و نقد می‌کند و انگیزه‌‌های شکل‌‌گیری این اندیشه و پیامدهای آن را به بحث می‌‌گذارد. ... بیشتر

علمی- پژوهشی

رابطۀ تاریخ‌‌نگاری با قدرت در گفتمان اسماعیلی مطالعۀ موردی: دولت فاطمیان

علی بابایی سیاب

دوره 32، شماره 29 ، فروردین 1401، صفحه 33-54

https://doi.org/10.22051/hph.2023.42231.1640

چکیده

تاریخ‌‌نگاری اسماعیلیان به‌دلیل ابتنا بر فلسفۀ نظری خاص خود در برخی جنبه‌‌های نگرشی مانند عامل محرک تاریخ، الگوی حرکت تاریخی و اندیشۀ پیشرفت در تاریخ با جریان مسلط تاریخ‌‌نگاری سنتی دارای تفاوت‌‌هایی ... بیشتر تاریخ‌‌نگاری اسماعیلیان به‌دلیل ابتنا بر فلسفۀ نظری خاص خود در برخی جنبه‌‌های نگرشی مانند عامل محرک تاریخ، الگوی حرکت تاریخی و اندیشۀ پیشرفت در تاریخ با جریان مسلط تاریخ‌‌نگاری سنتی دارای تفاوت‌‌هایی بنیادین است. این مسئله با اثرگذاری مستقیم بر حجم نگارش تاریخ، موضوع، هدف، رویکرد و روشِ نگارش تاریخ از سوی مورخان اسماعیلی‌‌مذهب، آثار تاریخ‌‌نگارانۀ اسماعیلیانِ نخستین و به‌تبعِ آن فاطمیان را تحت‌تأثیر قرار داده است، به‌گونه‌‌ای که بسیاری از محققان این حوزه را بر این باور واداشته که اساساً اسماعیلیان فاقد سنت تاریخ‌‌نگاری خاص خود هستند. موضوعی که در این مقاله به‌دنبال بررسی آن هستیم، تحلیل رابطۀ تاریخ‌‌نگاری با قدرت سیاسی در دورۀ فاطمیان و برسی تأثیر آن در رویکرد و موضوع تاریخ‌‌نگاریِ مورخان فاطمی در ادوار مختلف حیات سیاسی این دولت است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که تحولات سیاسی پیرامون جایگاه امام به‌عنوان نقطۀ محوری در اندیشۀ اسماعیلی تا چه اندازه سبب تحول در رویکرد و موضوع تاریخ‌‌نگاری در دورۀ فاطمیان شده است. شیوۀ پژوهش در این مقاله به روش تحلیل محتوای کیفی و استخراج داده‌‌ها مبتنی‌بر گزینش گزاره‌‌های معنادار از منابعِ کتابخانه‌‌ای است.

علمی- پژوهشی

بازنمایی خشونت نظامیان عراقی در خاطره‌‌نگاشته‌‌های اسرای ایرانی جنگ/دفاع مقدس

عبدالرحمن حسنی فر؛ علیرضا ملایی توانی؛ سعید نجار

دوره 32، شماره 29 ، فروردین 1401، صفحه 55-79

https://doi.org/10.22051/hph.2021.36731.1542

چکیده

ناکامی‌‌های عراق در جبهه‌‌های جنگ علیه ایران از سویی و طبیعت خشونت‌‌طلب حکومت بعثی عراق از سویی دیگر باعث شد حکومت این کشور به گروهی از قربانیان جنگ، یعنی اسرای جنگی بیشترین خشونت را برای اعمال قدرت ... بیشتر ناکامی‌‌های عراق در جبهه‌‌های جنگ علیه ایران از سویی و طبیعت خشونت‌‌طلب حکومت بعثی عراق از سویی دیگر باعث شد حکومت این کشور به گروهی از قربانیان جنگ، یعنی اسرای جنگی بیشترین خشونت را برای اعمال قدرت خود اعمال کند. اسرای ایرانی در بازداشتگاه‌‌های اعلام‌‌شده، مخفی یا در زندان‌‌های مخوف عراق، هدف انواع رفتار غیر‌‌انسانی و انتقام‌‌جویی رژیم حاکم در عراق قرار داشتند. انجام هدفمند این سبک رفتاری در زیرمجموعۀ خشونت سیاسی قرار می‌گیرد، همچنین می‌‌توان این مسئله را یک امر اجتماعی دانست که محصول محیط است و در انواع خشونت فیزیکی، روحی، فردی و ساختاری تقسیم‌‌بندی می‌شود. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی‌تحلیلی بر آن است تا انواع خشونت در خاطره‌نگاشته‌‌های اسرای ایرانی جنگ را بازنمایی کند. گستردگی اعمال خشونت فیزیکی در صورت انواع شکنجه‌‌های جسمی، اعمال محدودیت‌‌های دارویی برای اسرای بیمار و بی‌توجهی به بهداشت اردوگاه‌‌ها و همچنین ایجاد محدویت در انجام مناسک مذهبی و سعی در آلوده‌کردن اسرا به مسائل مبتذل به‌عنوان نمود عینی شکنجه‌‌های روحی، از مسائلی است که در این خاطرات به فراوانی به آن‌ها اشاره شده است و می‌‌توان به آن‌ها به‌‌عنوان بخشی از داده‌‌های پژوهش اشاره کرد؛ داده‌‌هایی که همچنان نشانگر بی‌تفاوتی فاحش در روایت حوادث با تمام تفاوت‌‌های طبقاتی، قومی و اجتماعی خاطره‌‌نگاران است و به نوعی می‌‌توان با عنوان یکسانیِ روایت از آن‌ها نام برد.

علمی- پژوهشی

میراث پیشافلسفی یونان باستان و تأثیر آن در فرجام‌نگری زرتشتی

سید توفیق حسینی

دوره 32، شماره 29 ، فروردین 1401، صفحه 81-103

https://doi.org/10.22051/hph.2023.42183.1639

چکیده

کهن‌‌ترین مکاشفات آخرت‌‌شناسانۀ دین زرتشت را می‌‌توان در سروده‌‌های خود زرتشت یعنی در گاهان بازیافت که در آن تصویری از آینده با دورنمایی روشن از پیروزی راستی بر دروغ به شرح آمده است. هرچند بنا به ... بیشتر کهن‌‌ترین مکاشفات آخرت‌‌شناسانۀ دین زرتشت را می‌‌توان در سروده‌‌های خود زرتشت یعنی در گاهان بازیافت که در آن تصویری از آینده با دورنمایی روشن از پیروزی راستی بر دروغ به شرح آمده است. هرچند بنا به سرشت مکاشفه‌‌ای این متن، آیندۀ به تصویر درآمده در آن، به‌شکلی محتوم و جبری توصیف شده است، بااین‌وجود، تأکید اصلی زرتشت در این پیروزی بر ابزار اختیار یا گُزیداری بشر است. درحقیقت، روشن‌‌ترین فهم از اندیشۀ زرتشت پیشرفت و تعالی سیر اخلاقی است که در نتیجۀ آن بشر با اختیار خود راستی را گزینش می‌‌کند. پس از متون گاهانی اوستا و نیز بخش‌‌های کوتاهی از اوستای نو، مستقل‌‌ترین روایات از مکاشفات آخرت‌‌شناسانۀ این دین را می‌‌توان در متون پهلوی بازیافت. نکتۀ شایانِ توجه آنکه، مکاشفات روایت‌‌شده در این متون در تصویری کاملاً متضاد با اندیشه‌‌های زرتشت، آینده‌‌ای تاریک و رو به تباهی از سرانجام بشر ارائه می‌‌دهند که در بخشی از آن متون، این تباهی با بن‌‌مایۀ نمادینی از فلزات به تصویر درآمده است. این دوگانگی در توصیف سرانجام در سنت دین زرتشتی بی‌‌تردید نشان از تحول در سرشت فکری و ساختار اندیشۀ فلسفۀ تاریخ دین زرتشتی دارد که تحت‌تأثیر دگرگونی‌‌های سیاسی و اجتماعی دنیای مزدیسنان و مواجهۀ دین زرتشتی با اندیشه‌‌های دیگر رخ‌ داده است. بر این مبنا، مسئلۀ اصلی این پژوهش واکاوی در چگونگی تحول در اندیشه‌‌های مکاشفه‌‌گرایانۀ دین زرتشت و به‌ویژه خاستگاه بن‌‌مایۀ تقسیم اعصار با بن‌‌مایۀ فلزات در متون متأخر دین زرتشتی است. این پژوهش ضمن بررسی و تأمل در متون و منابع دین زرتشتی و آثار یونانی و رومی به این نتیجه دست می‌‌یابد که با دگرگونی‌‌های سیاسی و فروپاشی حکومت هخامنشیان و تسلط حکومت مقدونی بر سرزمین مزدیسنان، آثار مکاشفه‌‌گرایانۀ دین زرتشتی برای تبیین و توجیه موقعیت پیش‌‌آمده، تکوین و تطور یافتند. این روایات با استفاده از بن‌‌مایه‌‌ها و آثار مکاشفه‌‌گرایانۀ رواقی- هلنی ازجمله متون سیبولایی که در آن تصویری رو به تباهی از سرانجام بشر ارائه داده است، وضعیت آشوبناک جامعۀ مزدیسنی را پس از سقوط هخامنشیان توجیه‌پذیر و دریافتنی کردند.

علمی- پژوهشی

درآمدی بر دوره‌بندی موضوعی و بوم‌محور از تاریخ ایران

حسن حضرتی

دوره 32، شماره 29 ، فروردین 1401، صفحه 105-133

https://doi.org/10.22051/hph.2023.43510.1663

چکیده

مسئلۀ اصلی جستار حاضر این است که فارغ از دوره‌بندی‌های اروپامحور، آیا می‌توان یک دوره‌بندی بوم‌محور از تاریخ ایران ارائه کرد. نویسنده برای پاسخ به این پرسش، ضمن ردّ دوره‌بندی‌های اروپامحور، می‌کوشد ... بیشتر

علمی- پژوهشی

منبع‌شناسی پرسیکای کتسیاس: در جست‌وجوی منابع ایرانی

روزبه زرین کوب؛ علی رمضان دماوندی

دوره 32، شماره 29 ، فروردین 1401، صفحه 135-157

https://doi.org/10.22051/hph.2023.42885.1652

چکیده

موضوع منابع ایرانی استفاده‌شدۀ کتسیاس، در طول دو سدۀ گذشته همواره محل مناقشه بوده است. این منابع در دو گروه مکتوب و روایی، قابل مطالعه هستند. موضوع استفادۀ احتمالی کتسیاس از منابع ایرانی در این پژوهش، ... بیشتر موضوع منابع ایرانی استفاده‌شدۀ کتسیاس، در طول دو سدۀ گذشته همواره محل مناقشه بوده است. این منابع در دو گروه مکتوب و روایی، قابل مطالعه هستند. موضوع استفادۀ احتمالی کتسیاس از منابع ایرانی در این پژوهش، ذیل چهار عنوان واکاوی شد: ابتدا منابع ایرانی کتسیاس را بررسی کرده‌ایم، سپس از اهمیت نقش بلخ و بلخیان و سکاها در روایت کتسیاس سخن رفته است، در گام سوم نیز، به اهمیت و نقش سرزمین ماد پرداخته‌ایم، در چهارمین گام، سه نام اُکسوآرتس، اسپیتاماس و داماسپیا از میان نام‌های اشخاص با ریشۀ زردشتی که از طریق روایات منقول از کتسیاس- مانند فُتیوس و دیودُر- به دست ما رسیده، برگزیده و مطالعه شده‌اند. همچنین شاهد یا شواهد تاریخی موجود دربارۀ و یا مرتبط با آن نام‌های اشخاص، در اسناد تاریخی جست‌وجو شده است. این نام‌ها در بسیاری از متون کلاسیک، سنت دینی زردشتی و نیز اسناد رسمی دستگاه اداری هخامنشیان تأیید شده‌اند. همچنین به روابط میان این نام‌های اشخاص با سرزمین‌های مذکور، یعنی بلخ و ماد، اشاره شده است. نتیجۀ پژوهش حاضر، در نهایت، نشان‌دهندۀ وجود منابع مکتوب و روایی ایرانی استفاده‌شدۀ کتسیاس هستند و نشان می‌دهند که کتسیاس در مدعای خود مبنی‌بر استفاده از اسناد رسمی و بهره‌مندی از منابع شفاهی، احتمالاً بر حق بوده است.

علمی- پژوهشی

رویکرد و روایت مورخان دورۀ نادر در قبال سلسلۀ صفویه

علی سالاری شادی

دوره 32، شماره 29 ، فروردین 1401، صفحه 159-182

https://doi.org/10.22051/hph.2023.42870.1651

چکیده

مورخان رسمی اغلب بخشی از حاکمیت و نوشته‌های آن‌ها مبیّن سیاست‌‌های نظام حاکم بوده و معمولاً می‌‌کوشند تا روایتی مطابق با نگرش‌‌های حکومت ارائه کنند. در این میان مورخان رسمی دورۀ افشاریه به‌دلیل ... بیشتر مورخان رسمی اغلب بخشی از حاکمیت و نوشته‌های آن‌ها مبیّن سیاست‌‌های نظام حاکم بوده و معمولاً می‌‌کوشند تا روایتی مطابق با نگرش‌‌های حکومت ارائه کنند. در این میان مورخان رسمی دورۀ افشاریه به‌دلیل پیچیدگی‌‌های سیاسی‌‌ و مذهبی و درهم‌‌تنیدگی حوادث منجربه سقوط صفویه ازجمله حکومت محمود و اشرف از یک سو و تحولات منتهی به ظهور نادر و رویکردهای خاص و متفاوت او در برابر صفویان از دیگر سو، در وضعیت بغرنجی قرار گرفتند که در مجموع روایت تاریخ و سقوط صفویان و موضع‌گیری نادر در قبال آن، برای آن‌ها دشوار بود. حال ‌‌مسئله این است مورخان افشاریه در چنین شرایطی چگونه مناسبات نادر با میراث صفویه و مقابله‌جویی‌‌های وی با صفویان را روایت می‌‌کردند. به‌هرحال از سقوط صفویه تا شورای مغان مراحلی طی شد که مورخان سلسلۀ افشاری را با چالش چگونگی روایت و رویکرد مواجه کرد. نگارنده با روش ‌‌توصیفی‌‌‌تحلیلی می‌‌کوشد نحوۀ روایت مورخان افشاریه دربارۀ صفویان را در آن شرایط پرمسئله ارزیابی کند. مقاله به این نتیجه می‌‌رسد که مورخان افشاری ناگزیر نسبت‌به دورۀ صفویه با دیدۀ تردید و انتقاد می‌نگریستند، زیرا نادر که تا حدی تصادفی با میراث‌‌دار صفویه یعنی طهماسب دوم همراه شده بود و همواره سودای عزل وی را در سر می‌‌پروراند و هر گاه اقتضا می‌‌کرد، صفویان ‌‌را به چالش می‌‌کشید؛ بنابراین، مورخان افشاری ضمن تأیید منویات نادر و تأکید بر درستی عملکرد و استدلال وی در قبال صفویه، اغلب حاکمیت صفوی را محکوم و سرزنش می‌‌کردند.

علمی- پژوهشی

تاریخ میان‌رشته‌ای و جایگاه آن در پژوهش‌های تاریخی

سمیه عباسی؛ هاشم ملکشاهی

دوره 32، شماره 29 ، فروردین 1401، صفحه 183-220

https://doi.org/10.22051/hph.2023.41535.1626

چکیده

حامیان «تاریخ میان‌رشته‌ای» با طرح این دیدگاه که رویکردهای اکتشافی‌ـ‌توصیفی به‌عنوان روش ‌اصلی در پژوهش‌های تاریخی دیگر پاسخ‌گوی یک پرسش، حل یک مسئله یا پرتوافکنی بر حل یک موضوع پیچیدۀ جوامع ... بیشتر حامیان «تاریخ میان‌رشته‌ای» با طرح این دیدگاه که رویکردهای اکتشافی‌ـ‌توصیفی به‌عنوان روش ‌اصلی در پژوهش‌های تاریخی دیگر پاسخ‌گوی یک پرسش، حل یک مسئله یا پرتوافکنی بر حل یک موضوع پیچیدۀ جوامع ‌انسانی در چارچوب روش‌ معرفتی خود نیست، باعث ایجاد بحث‌هایی در ساحت نظام‌ دانشگاهی رشتۀ ‌تاریخ در ایران در موافقت یا مخالفت با این رویکرد شده‌اند که می‌توان آن را در سه دسته تقسیم‌بندی کرد. این پژوهش با رویکرد توصیفی‌ـ‌تحلیلی و مبتنی‌بر بررسی آماری است و می‌کوشد میزان مقالات میان‌رشته‌ای در مجلات علمی‌ـ‌پژوهشی مرتبط با گروه‌های ‌تاریخی علمی کشور به‌عنوان نمایندگان تاریخ آکادمیک را بیابد و به‌دنبال پاسخ به پرسش جا‌یگاه ‌‌تاریخ میان‌رشته‌ای در پژوهش‌های‌ تاریخی جهت بررسی ادعاهای مرتبط با این وضعیت است. طی سال‌های اخیر، حامیان رویکرد توصیفی و قائلان «کار ویژه» برای دانش‌ تاریخ، با آنکه در تمام سال‌های شکل‌گیری تاریخ علمی در ایران، تسلط نسبی بر فضای آموزش و پژوهش این رشتۀ ‌دانشگاهی داشته‌اند و حتی از موانع عمدۀ تغییر بنیادین برنامۀ درسی رشتۀ ‌تاریخ در سال‌های بعد از انقلاب ‌فرهنگی بوده‌اند، با ایجاد فضای «نظریه‌هراسی» به بهانۀ یکتا‌انگاری و حفظ استقلال علم ‌تاریخ از دیگر شاخه‌های علوم‌انسانی، مانع تحول‌ ساختاری در رشتۀ تاریخ شده‌اند. آمار16 مجلۀ علمی‌ـ‌پژوهشی تاریخی در یک بازۀ ‌زمانی 15ساله که 3926 مقالۀ را به چاپ رسانده‌اند، نشانگر آن است که صرفاً 489 مورد از این مقالات پژوهش‌های «تاریخ میان‌رشته‌ای» محسوب می‌شوند. تعداد پایین مقالات میان‌رشته‌ای و ‌به‌کار نبردن گستردۀ نظریات در این پژوهش‌ها، به‌عنوان مهم‌ترین دادۀ‌ آماری این پژوهش نیز گزاره‌ای برخلاف ادعای جریان مذکور، دربارۀ برتری داشتن جریان حامی «تاریخ میان‌رشته‌ای» بر فضای علمی این رشته است.

علمی- پژوهشی

امتناع منابع و مسئلۀ ابداع: مطالعۀ موردی در باب نحوۀ بازسازی حیات گروه‌‌های فرودست در تاریخ فرهنگی جدید

محمدجواد عبدالهی

دوره 32، شماره 29 ، فروردین 1401، صفحه 221-243

https://doi.org/10.22051/hph.2023.42589.1647

چکیده

فرهنگ گروه‌‌های فرودست تا حد زیادی شفاهی است و این امر موجب می‌‌شود تا کمبود اسناد بی‌‌واسطه دربارۀ رفتار و نگرش‌های افراد فرودست در گذشته، به مهم‌ترین مانع بر سر راه پژوهش در باب این افراد تبدیل ... بیشتر فرهنگ گروه‌‌های فرودست تا حد زیادی شفاهی است و این امر موجب می‌‌شود تا کمبود اسناد بی‌‌واسطه دربارۀ رفتار و نگرش‌های افراد فرودست در گذشته، به مهم‌ترین مانع بر سر راه پژوهش در باب این افراد تبدیل شود. تلاش مورخان فرهنگی جدید برای نگارش سرگذشت افراد فرودست به‌صورت فردی، مشکل کمبود اسناد را مضاعف می‌‌کند. یکی از راهکارهای مورخان فرهنگی جدید برای غلبه بر این مشکل استفاده از سازوکار «ابداع» است. با توجه به حاکمیت مطلق منابع در تاریخ‌نگاری مدرن برای بازسازی و شناخت گذشته، در نوشتۀ حاضر بر پایۀ کتاب بازگشت مارتن‌گر (1983) نوشتۀ ناتالی زیمون دیویس (متولد 1928 م) تلاش می‌‌شود به این پرسش پاسخ داده شود که چگونه در تاریخ فرهنگی جدید، مورخان با استفاده از ابداع بر مشکل کمبود اسناد در زمینۀ موضوعات پژوهشی خود فائق می‌‌آیند. برای پاسخ بدین پرسش، ضمن شرح نقش محوری منابع در تاریخ‌نگاری مدرن، ضرورت مفهومی توجه به عاملیت فردی در تاریخ فرهنگی جدید توضیح داده می‌‌شود و در ادامه با تکیه بر کتاب بازگشت مارتن‌گر سازوکار ابداع در تاریخ فرهنگی جدید شرح داده می‌شود و در آخر به بررسی نسبت این موضوع با حاکمیت منابع در تاریخ‌نگاری مدرن پرداخته می‌‌شود تا نشان داده شود که برخلاف ادعای منتقدان تاریخ فرهنگی جدید، استفاده از این سازوکار به محو تمایز تاریخ با داستان نمی‌‌انجامد.

علمی- پژوهشی

آسیب‌شناسی پیشینۀ پژوهش در مطالعات تاریخی (مطالعۀ موردی: پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد رشتۀ تاریخ)

صهیب محمدی نوسودی؛ محمد تقی ایمان پور

دوره 32، شماره 29 ، فروردین 1401، صفحه 245-272

https://doi.org/10.22051/hph.2023.42829.1649

چکیده

هر کار پژوهشی بر پژوهش‌ها و آثار پیش از خود متکی است و اساساً هدف از انجام برخی کارهای پژوهشی، تکمیل و پرکردن نقاط کور کارهای پیشین است، لذا شناخت و آگاهی از آثار و کارهای پژوهشی پیشینیان دررابطه‌با ... بیشتر

علمی- پژوهشی

بررسی چگونگی حاشیه‌‌رانی انگاره‌‌های تصوف در کتاب الامالی شیخ صدوق

لیلا نجفیان رضوی؛ محمد نویدفر

دوره 32، شماره 29 ، فروردین 1401، صفحه 273-298

https://doi.org/10.22051/hph.2023.40684.1612

چکیده

برخی از ابعاد سفر مهم شیخ صدوق به نیشابور در سال 367 هجری که به اقامت او در این شهر و برگزاری مجالس املا حدیث به‌مدت بیش از یک سال انجامید، کمتر مدنظر پژوهشگران قرار گرفته ‌‌است. سفری که با نفوذ روبه‌رشد ... بیشتر برخی از ابعاد سفر مهم شیخ صدوق به نیشابور در سال 367 هجری که به اقامت او در این شهر و برگزاری مجالس املا حدیث به‌مدت بیش از یک سال انجامید، کمتر مدنظر پژوهشگران قرار گرفته ‌‌است. سفری که با نفوذ روبه‌رشد متصوفه در این شهر و ادامۀ بحران عقیدتی شیعیان به‌واسطۀ غیبت کبری مقارن بود و کوشش شیخ برای انسجام‌‌بخشی به عقاید آنان را به‌دنبال داشت. این فرضیه که شیخ صدوق در ضمن برگزاری مجالس عمومی املا خود در نهان، به جلوگیری از گسترش تصوف در نیشابور نیز توجهی ویژه داشته ‌‌است، این پرسش را ایجاد می‌‌کند که با توجه به متن کتاب الامالی، شیخ صدوق چگونه به حاشیه‌‌رانی متصوفه در نیشابور پرداخته ‌‌است. دستاورد این پژوهشِ متن‌‌محورِ توصیفی‌تحلیلی آن است که شیخ صدوق حاشیه‌‌رانی جریان تصوف و جلوگیری از گسترش آن در نیشابور را با برجسته‌‌سازی انگاره‌‌های شیعی «جایگاه و منزلت ائمه(ع)» و «التزام ایمان با عمل» در مقابل انگاره‌‌های صوفیِ «امکان انجام کرامت توسط بزرگان صوفی» و «التزام به آداب سلوک» و نیز استفاده از قالب‌‌های داستانی در نقل روایات به انجام رساند. او با گزینش روایات و ایجاد انگارۀ «آن‌ها هم مانند ما هستند»، امکان حضور اولیۀ متمایلان به تصوف در مجالس خود را افزایش داد. ضمن آنکه با روایت گستردۀ مصادیق انگاره‌‌های شیعی، امکان مقایسۀ آن‌ها با انگاره‌‌های صوفی و ایجاد انگارۀ «ما بهتر از آن‌ها هستیم»، در اذهان مخاطبان شیعه و انگارۀ «آن‌ها بهتر از ما هستند» را در تأملات مخاطبان عام فراهم کرد.

علمی- پژوهشی

بررسی چگونگی بازتاب جنگ بدر در متون مستشرقان انگلیسی‌زبان دورۀ ویکتوریایی

یاسمن یاری

دوره 32، شماره 29 ، فروردین 1401، صفحه 299-317

https://doi.org/10.22051/hph.2023.43522.1664

چکیده

انگارۀ اسلام دین شمشیر، در جهان امروز معتقدان فراوانی دارد. بخش زیادی از فرایند تولید این انگاره، با اهمیتی که نویسندگان سده‌‌های نخستین اسلامی به غزوات رسول اکرم(ص) دادند، در سیرۀ پیامبر(ص) برجسته‌سازی ... بیشتر

مطالعۀ تطبیقی تاریخ پیشدادیان در جامع‌‌التواریخ و مجمع‌‌التواریخ

محمدرضا غیاثیان

دوره 30، شماره 26 ، دی 1399، ، صفحه 179-204

https://doi.org/10.22051/hph.2021.35580.1511

چکیده

در میان تاریخ‌نامه‌‌های متعددی که در دورۀ ایلخانی، تاریخ پیشدادیان را روایت کرده‌‌اند، جامع‌‌التواریخ رشیدالدین ویژگی‌‌های منحصربه‌فردی دارد که در آثار پیشینیان دیده نمی‌‌شود. یک قرن پس از ... بیشتر در میان تاریخ‌نامه‌‌های متعددی که در دورۀ ایلخانی، تاریخ پیشدادیان را روایت کرده‌‌اند، جامع‌‌التواریخ رشیدالدین ویژگی‌‌های منحصربه‌فردی دارد که در آثار پیشینیان دیده نمی‌‌شود. یک قرن پس از رشیدالدین، حافظ ابرو به تقلید از او مجمع‌‌التواریخ را با حجمی بسیار بزرگ‌‌تر تدوین کرد. این مقاله بر اساس مطالعۀ کتابخانه‌‌ای و به‌‌شیوۀ تفسیری‌تاریخی و نسخه‌‌شناختی به تطبیق این دو اثر با تمرکز بر بخش پیشدادیان می‌‌پردازد. این نوشتار به‌‌دنبال شناسایی منابع رشیدالدین و حافظ ابرو و نیز تحلیل و تطبیق ساختار این بخش از کتاب آن ها با یکدیگر و نیز تاریخ‌نامه‌‌های متقدم است. برای شناسایی منابع استفاده‌شدۀ آنان، علاوه بر شاهنامه، آثار دوازده مورخ از سدۀ چهارم تا هشتم هجری قمری بررسی شد. یافته‌‌ها نشان می‌‌دهد که رشیدالدین از الگوی طبری پیروی کرده که تاریخ شاهان را در میانِ قصص پیغمبران روایت می‌‌کند، اما او نخستین مورخی است که کتابش را بر اساس چهار طبقۀ شاهان ایران به چهار «طبقه» فصل‌‌بندی کرده است. حافظ ابرو الگوی دیگری برگزیده که تواریخ پادشاهان و پیغمبران را به‌‌صورت تفکیک‌‌شده نقل می‌‌کند، ولی آن را با ساختار ابداع‌‌شدۀ رشیدالدین درآمیخته و کتابش ساختاری نظام‌‌مندتر یافته است. در مقایسه با آثار متقدمان، ساختار جامع‌‌التواریخ و مجمع‌‌التواریخ به‌‌گونه‌‌ای است که اهمیت پادشاهان را بیشتر از پیامبران جلوه می‌‌دهد.

بازآفرینی خویشتن: مواجهه‌ای فلسفی با تاریخ‌نگاری هویت فرهنگی

حسین مصباحیان

دوره 29، شماره 23 ، تیر 1398، ، صفحه 255-274

https://doi.org/10.22051/hph.2019.25018.1334

چکیده

این مقاله با به پرسش‌کشیدن تاریخ‌نگاری هویت فرهنگی نشان می‌دهد که هویت، سه سطح به هم پیوسته دارد: فردی، ملی (با شاخصۀ فرهنگی در دنیای امروز) و انسانی. در سطح نخست، فرد باید بتواند شمرده شود و شمرده‌شدن ... بیشتر این مقاله با به پرسش‌کشیدن تاریخ‌نگاری هویت فرهنگی نشان می‌دهد که هویت، سه سطح به هم پیوسته دارد: فردی، ملی (با شاخصۀ فرهنگی در دنیای امروز) و انسانی. در سطح نخست، فرد باید بتواند شمرده شود و شمرده‌شدن او یعنی آزادی ذهن و عمل و اراده. پس ازاین‌رو نخست باید در مقیاس فلسفی، مسئلۀ ذهن بنیادی (Subjectivity) یا خودمختاری – خودگردانی (Autonomy) انسان را حل کرد؛ به‌نحوی‌که جامع امکان خود رهبری او و مانع ادعای خدایی او گردد. بدین‌معنا که انسان باید واجد دلیری در به‌کارگرفتن فهم خویش و مواجهۀ خودگردان با امور اطراف خود شود تا در فرایند بازآفرینی خویشتن ملی- فرهنگی مشارکت فعال و مؤثر داشته باشد. در سطح دوم ملت باید شمرده شود. شمرده‌شدن با خودشماری در درون مرزهای هویتی متفاوت است. در اولی، فرد یا ملت به‌این‌دلیل شمرده می‌شود که گاه افزوده‌ای بر تمدن بشری دارد یا نقشی که می‌تواند در چند ساحتی‌کردن انسان مدرن داشته باشد، در دومی به‌دلیل نبود چنین مؤلفه‌هایی، مدام خود را تکرار می‌کند، مدام به گذشته‌اش پناه می‌برد و از تمدن‌هایی که پدرانش ساخته‌اند، حرف می‌زند، غافل از اینکه اینها فقط در صورتی می‌توانند شمرده شوند که منابعی برای بازآفرینی هویتی معاصر دانسته شوند. این مقاله دربارۀ نگرشی از هویت ملی‌فرهنگی بحث کرده است که تمایز ملی‌فرهنگی را در پیوند با این‌همانی انسانی قرار می‌دهد و مانع انحراف هویت به یکی از دو بیراهه‌های نسبی‌گرایی فرهنگی یا همه‌شمولی فرهنگ جهانی می‌شود، فرایندی که در این مقاله، چشم‌انداز سوم بحث هویت دانسته شده است.

عوامل توجه تاریخ‌نگاران ایرانی به شعر حافظ شیرازی و کارکردهای آن در متون تاریخی(از تیموریان تا قاجاریه 14- 9هـ.ق)

محمد کشاورز بیضایی

دوره 29، شماره 24 ، دی 1398، ، صفحه 189-211

https://doi.org/10.22051/hph.2020.27225.1373

چکیده

شعر به‌مثابۀ ابزاری مؤثر و سودمند، حضوری گسترده در متون تاریخی ایرانیان داشته و کارکردهای گوناگونی را در بیان روایت، عهده‌دار شده است. حافظ، حافظۀ تاریخی و ایرانی ماست و از زمرۀ شاعرانی که برخی از اشعارش، ... بیشتر شعر به‌مثابۀ ابزاری مؤثر و سودمند، حضوری گسترده در متون تاریخی ایرانیان داشته و کارکردهای گوناگونی را در بیان روایت، عهده‌دار شده است. حافظ، حافظۀ تاریخی و ایرانی ماست و از زمرۀ شاعرانی که برخی از اشعارش، توجه تاریخ‌‌نگاران ایرانی را به خود جلب کرده است. آگاهی و دانش تاریخی حافظ، انگیزه‌های تاریخ‌نگاران از واردکردن شعر وی در متون تاریخی، خصوصاً کارکردهای آن در بیان روایت، موضوع پیچیده و شایستۀ درنگی است که چندان به آن پرداخته نشده است. این جستار با روشی توصیفی‌تحلیلی، در پی پاسخگویی به این سؤال است که عوامل توجه تاریخ‌‌نگاران ایرانی به شعر حافظ شیرازی و کارکردهای آن در بیان روایت چه بوده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌‌دهد که شناخت و تحلیل درست حافظ از مسائل تاریخی‌‌ و استفاده از عناصر آن در اشعارش، به منظور حکمت، عبرت‌‌انگیزی و آگاهی‌‌بخشی، تأویل‌‌پذیری و تکثر معنایی و مضمونی است. همچنین نزدیکی نگاه تاریخی حافظ با خواسته‌‌ها و دیدگاه تاریخ‌‌‌‌نگاران ایرانی، در کنار ادیب و صاحب ذوق بودن برخی مورخان، ازجمله عوامل توجه آنان به شعر حافظ در تاریخ‌‌نگاری‌‌ بوده است. نیز نشان می‌‌دهد که اشعار حافظ کارکردهای چندی ازجمله استنادی و استدلالی، تشریحی و توصیفی، تاریخی و روایی، تزئینی و آرایه‌‌ای، تفألی و کنشی و پرکردن حلقه‌‌های مفقودشده و غایب را در روایت تاریخی داشته است. وجه‌‌ تفألی و کنشگری شعر حافظ در خدمت عاملان تاریخی و مشارکت آن در شکل‌‌گیری رویدادها همچون عنصری مولد، یکی از شگفت‌‌انگیزترین کارکردهای شعر وی در روایت تاریخی است.

تبیین مؤلفه‌های تاریخ‌نگاری عباس زریاب‎ خویی

یعقوب پناهی؛ اصغر منتظرالقائم؛ محمدعلی چلونگر؛ سیّد هاشم آقاجری

دوره 30، شماره 25 ، شهریور 1399، ، صفحه 99-121

https://doi.org/10.22051/hph.2019.22799.1279

چکیده

در قرون معاصر پیشرفت‌های عقلی بشر و تحولات بینشی و روشی علوم مختلف، متفکران حوزۀ تاریخ را نیز به تکاپو واداشت تا به بازتعریف هویتی و علمی این دانش بپردازند. این تحولات از غرب آغاز شد و پس از چالش‌های ... بیشتر در قرون معاصر پیشرفت‌های عقلی بشر و تحولات بینشی و روشی علوم مختلف، متفکران حوزۀ تاریخ را نیز به تکاپو واداشت تا به بازتعریف هویتی و علمی این دانش بپردازند. این تحولات از غرب آغاز شد و پس از چالش‌های فراوان و ایجاد مکتب‌های تاریخ‌نگاری نوین به‌ تثبیت شأن و جایگاه علم تاریخ در میان علوم دیگر منتهی شد. مورخان ایرانی نیز از این پیشرفت‌ها دور نماندند و درصدد انتقال اندیشه‌های جدید برآمدند که برآیند دستاوردهای ایشان، تاریخ‌نگاریِ ایران معاصر را به‌ تعبیری، در مرحلۀ ‌گذار از تاریخ‌نگاری سنتی به‌ مدرن قرار داده است. ازجملۀ این تاریخ‌‌پژوهان در محافل دانشگاهی، عباس زریاب ‌خویی است که در میان آثار تاریخی او می‌توان نشانه‌هایی از تاریخ‌نگاری علمی مشاهده کرد. مسئلۀ محوری پژوهش حاضر بررسی و نقد روش‌شناختی تاریخ‌نویسی زریاب ‌خویی و تبیین مؤلفه‌های تاریخ‌نگاری او با ارائۀ مصداق‌هایی روشن و دقیق است. به‌ نظر می‌رسد این تاریخ‌پژوه، گام‌های خوبی در کاربست اصول تاریخ‌نگاری علمی در آثار خود برداشته و با ترکیبی از رویکردهای علمی، عقلی و انتقادی به دنبال آن است از برخی روایت‌های تاریخی و دیدگاه‌های سنتی، تبیینی تازه ارائه کند. ازجمله مؤلفه‌‌های تاریخ‌نگاری زریاب می‌توان به ‌جرح و تعدیل سخت‌گیرانۀ روایت‌ها، نقد تاریخ بنیادی مستشرقان، بی‌طرفی در تحلیل‌های تاریخی تا حد امکان، بهره‌گیری از دستاوردهای سایر علوم و تلاش در جهت ارائۀ تصویری چندساحتی از پدیده‌های تاریخی اشاره کرد. البته او در برخی موارد نیز کماکان پا را از دایرۀ تاریخ‌نگاری توصیفیِ سنتی فراتر ننهاده است. ازاین‌رو شاید بتوان به تعبیری او را مورخی نوسنت‌‌گرا توصیف کرد.

تحلیل تاریخ نگاری شاهزاده جهانگیر میرزا در تاریخ نو

محمدرضا ناظری؛ عباس سرافرازی

دوره 27، شماره 20 ، مهر 1396، ، صفحه 29-54

https://doi.org/10.22051/hph.2018.9428.1039

چکیده

یکی از گروه‌های اجتماعی دوران قاجار که نقش مهمی در نگارش آثار تاریخی داشته‌اند، شاهزادگان قاجاری هستند. یکی از این شاهزادگان که با وجود نابینا شدن، اقدام به نگارش اثری تاریخی می‌نماید، جهانگیر میرزا ... بیشتر

علمی- پژوهشی

تعین نظم گفتمانیِ خوانش نژادیِ ناسیونالیست های رمانتیک ایرانی در تاریخ نگاری معاصر ایران (از قاجاریه تا پایان دوره پهلوی)

رضا پارسامقدم

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 05 آذر 1402

https://doi.org/10.22051/hph.2023.44568.1676

چکیده

پرسش اصلی مقالۀ حاضر این است که آغازین لحظات تولد و پیدایشِ خوانشِ نژادی از تاریخ ایران کدام است؟ (درجۀ صفر) و بر مبنایِ کدام صورت بندیِ گفتمانی، این خوانش نژادی از تاریخ به مثابه یک نظمِ گفتمانیِ فراگیر ... بیشتر پرسش اصلی مقالۀ حاضر این است که آغازین لحظات تولد و پیدایشِ خوانشِ نژادی از تاریخ ایران کدام است؟ (درجۀ صفر) و بر مبنایِ کدام صورت بندیِ گفتمانی، این خوانش نژادی از تاریخ به مثابه یک نظمِ گفتمانیِ فراگیر در تاریخ نگاریِ معاصر ایران (از دورۀ قاجاریه تا پایان حکومت پهلوی دوم)، تعیّنِ گفتمانی پیدا کرد و هژمونیک شد و چه نتایجی به بارآورد؟ آخوندزاده و کرمانی به مثابه سوژه های گفتمانِ خوانش نژادی در ایران، نخستین کسانی بودند که با ترویجِ ایدئولوژی عرب ستیزانه و با ارائه تحلیلی سیستماتیک و نظام مند از خوانش نژادی، آن را در تاریخ نگاریِ ایرانی صورت بندیِ گفتمانی کردند. آخوندزاده و کرمانی با بهره گیری از متون دساتیریِ آذرکیوانیان (دورۀ صفویه) به مثابۀ متونی «ایدئولوژیک»، در نقشِ حاملانِ اولیه و سوژه هایِ گفتمانِ نژادگرایانه درآمدند. نظمِ گفتمانیِ حاصل از خوانشِ نژادیِ در آثار و مکتوباتِ مورخانِ بعد از آنان می نشیند. این مورخان نیز به مثابۀ سوژه هایِ این گفتمان و در همین فضایِ گفتمانیِ خوانشِ نژادی از تاریخ ایران، در نگارش آثار تاریخی شان بطور حتم، بخشِ مهمی از کتاب های خود را به بحث های نژادی با عناوینِ «نژاد ایرانی»، «نژاد آریایی»، خونِ ایرانی و... اختصاص داده اند که گویایِ بارز تعیّن نظم گفتمانیِ خوانشِ نژادی در تاریخ نگاری ایرانی می باشد. این تاریخ نگاری و خوانشِ نژادی با مقدس انگاری و تأکید همدلانه بر سلسلۀ «ساسانیان» به مثابۀ آرمانشهر با گفتمانِ باستان گرایانه پیوند برقرار کرد و در تاریخ نگاریِ ایران معاصر تعیّن گفتمانی پیدا کرد و هژمونیک شد.