نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معارف، مجتمع آموزش عالی اسفراین، خراسان شمالی، ایران

چکیده

بررسی و مطالعۀ تاریخ مغرب و اندلس در دورۀ اسلامی با فراز و نشیب‌‌هایی همراه بوده است که از منظر تاریخ‌‌نگاری مهم است، چراکه مسائل گوناگون و تحولات متعددی از تاریخ این خطه به‌طور علمی واکاوی نشده است. دولت موحدون ازجمله تجربه‌‌های موفق حکومتی بربرها در مغرب و اندلس به شمار می‌‌آید که در قرن ششم هجری حاکمیت داشتند. آنچه در این میان موردتوجه نبوده، مکاتبات اداری و منابع دیوانی است که به‌مثابۀ منبعی برای تاریخ‌‌نگاری دورۀ موحدون می‌‌توان به حساب آورد. این منابع که با عنوان «رسائل» شناخته شده است، ازجمله مدارک رسمی و نامه‌‌های دولتی بوده که از جانب خلفا صادر و دبیران آن را ثبت کرده‌‌اند؛ ازاین‌رو پژوهش حاضر با روش تحلیلی و مطالعه بر ساختار شکلی و محتوایی رسائل دیوانی، به دنبال آن است که اهمیت آن را در سنت تاریخ‌‌نگاری مغرب و دولت موحدون ارزیابی کند. همچنین به این پرسش پاسخ دهد که رسائل‌‌نگاری چه جایگاهی در ساختار تاریخ‌‌نگاری دولت موحدون داشته است. یافته‌‌های پژوهش نشان می‌‌دهد که مطالعۀ ساختار شکلی و محتوایی رسائل موحدی، دارای جنبه‌‌های مختلف تاریخی بوده و بخشی از سنت تاریخ‌‌نگاری دورۀ موحدون به حساب می‌‌آید. اهمیت علمی و تاریخ‌‌نگارانۀ این رسائل از آنجا بیشتر نمایان می‌‌شود که جنبه‌‌هایی از زندگی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را در بر می‌‌گیرد. همچنین ازطریق بررسی زبان، سبک و موارد نگارشی این رسائل، تصویری از زندگی فکری و ادبی آن دوران به دست می‌‌آید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

"Analysis of Epistolary Writings (Rasā’īl-Negārī) in the Historiography of the Almohad Period"

نویسنده [English]

  • MohammadHasan Behnamfar

Assistant Professor, Department of Islamic Teachings, Higher Education Complex of Esfarayen, North Khorasan, Iran

چکیده [English]

The research and study of the history of the Maghreb and Andalusia in the Islamic period has been accompanied by ups and downs which is important from the point of view of historiography because various issues and numerous developments in the history of this region have not been analyzed scientifically. The Almohads is one of the successful government experiences of the Berbers in the 6th century. What has not been taken into consideration is the administrative correspondence and official sources, which can be considered as a source for the historiography of the Almohad period. These sources, which are known as "Rasā’īl", include official documents and government letters issued by the caliphs and recorded by the secretaries. Therefore, the present research, with the analytical method and study of the formal and content structure of administrative correspondence, seeks to evaluate its importance in the historiographical tradition of the Maghreb and the Almohads state. It should also answer the question of what position Epistolary Writings has had in the historiographical structure of the Almohads government? The findings of the research show that Almohads paid special attention to the remaining correspondences have different historical aspects and are considered part of the historiographical tradition of this period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Maghreb
  • Ahmohads
  • Epistolary Writings
  • Historiography
  • Scribes
ابن‌ابی زرع فاسی، ابوالحسن علی‌بن‌عبدالله (۱۴۲0ق/ ۱۹۹۹م) الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینه فاس، به‌کوشش عبدالوهاب‌بن‌منصور، رباط: المطبعه الملکیه.
ابن‌اثیر، عزالدین علی (1385) الکامل فی التاریخ، ترجمۀ عباس خلیلی، بیروت: دارالصادر لطباعه و النشر.
ابن‌الآبار، ابوعبدالله محمدبن‌عبدالله (1989) المقتضب من تحفه القادم، تحقیق ابراهیم الابیاری، القاهره: دارالکتاب.
ابن‌الآبار، ابوعبدالله محمدبن‌عبدالله (1985) الحله السیرا، تحقیق و تعلیق حسین مونس، قاهره: دارالمعارف.
ابن‌بشکوال، ابوالقاسم خلف (2008) کتاب الصله و معه کتاب صله صله لابن‌زبیر، ابوجعفربن‌ابراهیم غرناطی، تحقیق: شریف ابوالعلا العدوی، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
ابن‌تومرت، محمدبن‌عبدلله (1997) اعز ما یطلب، تقدیم و تحقیق: عبدالغنی ابوالعزم، رباط: مؤسسۀ الغنی للنشر.
ابن‌احمر، ابی‌الولید (1964) مستودع العلامه و مستبدع العلامه، تحقیق محمد ترکی تونسی، محمدبن‌تاویت التطوانی، المطبعه المهدیه، تطوان، مغرب.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (2000م) العبر و دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، به‌کوشش خلیل شحاذه و سهیل زکار، بیروت: دارالفکر.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1375) مقدمه ابن‌خلدون، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، چاپ8، تهران: علمی و فرهنگی.
ابن‌خمیس، ابوعبدالله‌بن‌عسکر (1999) اعلام مالقه، تقدیم و تخریج و تعلیق: عبدالله المرابطی الترغی، دارالغرب الاسلامی.
ابن‌دحیه ذوالنسبین، ابوالخطاب عمربن‌حسن (1955) المطرب من اشعار اهل المغرب، تحقیق ابراهیم الابیاری و آخران، مراجعه: طه حسین، بیروت: دارالعلم للجمیع.
ابن‌سعید مغربی، نورالدین ابوالحسن‌بن‌علی‌موسی (1959) اختصار القدح المعلی فی التاریخ المحلی، به‌کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره: الهیئه العامه لشوون المطابع الامیریه.
ابن‌سعید (1987) رایات المبرزین و غایات الممیزین، تحقیق و تعلیق: محمد رضوان دایه، طلاس للدراسات و الترجمه و النشر.
ابن‌صاحب الصلاة، ابومروان عبد الملک (1964م) المن بالامامه علی‏ المستضعفین بأن جعلهم الله أئمه و جعلهم الوارثین، تحقیق، عبدالهادی التازی، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
ابن‌طقطقی، محمدبن‌علی‌بن‌طباطبا (1367) تاریخ فخری در آداب ملک‌‌داری و دولت‌‌های اسلامی، ترجمۀ محمدوحید گلپایگانی، تهران: علمی و فرهنگی.
ابن‌عبدالملک، ابوعبدالله محمدبن‌محمدبن‌عبدالانصاری الاوسی مراکشی (1965) الذیل و التکلمه لکتابی الموصول و الصله، بخش پنجم، تحقیق احسان عباس، بیروت: دارالثقافه.
ابن‌عذاری مراکشی، ابوعبدالله محمد (1960م) البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، (القسم الموحدی) جلد3، تحقیق هویسی میراندا به همراهی محمدبن‌تاویت و محمدابراهیم کتانی، تطوان: سلسله معهد مولای الحسن.
ابن‌عمیرة، احمدبن‌عبدالله‌بن‌محمدبن‌الحسین‌بن‌احمد (2008) رسائل‌ابن‌عمیرة الدیوانیه-القرن السابع الهجری، دراسه و تحقیق: احمد عزاؤی، الرباط: مطبعه ربانیت.
ابن‌قطان مراکشی، علی‌بن‌محمد (1990م) نظم الجمان لترتیب ماسلف من اخبار الزمان، تحقیق، محمود علی مکی، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
ابن‌مسکویه، ابوعلی (1376) تجارب الامم، ترجمۀ علی‌نقی منزوی، تهران: انتشارات توس.
ابن‌مغاور، ابوبکر الشاطبی (1994) حیاته و آثاره، دراسه و تحقیق ابن‌شریفه: بی‌جا.
ابوشامه، عبدالرحمن مقدسی (1991) الروضتین فی اخبار الدولتین، تحقیق احمد السیومی، دمشق: وزاره الثقافه.
بروفنسال، لویی (1941) مجموع رسائل موحدیه من انشا کتاب الدوله المؤمنیه، رباط الفتح: مطبوعات معهد العلوم العلیا المغربیه.
بلغیثی، ادریس العلوی (1989) «مؤلف من العصر الموحدی: رسائل نادره و تراجم اندلسیه»، مجلۀ المناهل، صص 243- 291.
بیذق، ابی‌بکر صنهاجی (1980م) اخبار المهدی‌بن‌تومرت و بدایه دوله الموحدین، تحقیق: لویی پرونسال، پاریس.
جلاب، حسن (1985) الدوله الموحدیه، اثر العقیده فی الادب، مؤسسۀ بنشره للطباعه و النشر، الدار البیضا.
حسن، علی‌حسن (1980) الحضاره الاسلامیه فی المغرب و الاندلس، عصر المرابطین و الموحدین، مصر: مکتبه الخانجی.
الحلل الموشیه فی ذکر الأخبار المراکشیه (1979م) تحقیق سهیل زکار، مغرب: الدار البیضا.
ذهبی، ابوعبدالله محمدبن‌ابی‌احمد (2008) المستملح من کتاب التکمله، تحقیق بشار عواد معروف، دارالغرب الاسلامی.
رعینی اشبیلی، حسن علی‌بن‌محمدبن‌علی (1962) برنامج شیوخ الرعینی، تحقیق ابراهیم شبوح، دمشق: مطبوعات احیاء التراث القدیم.
زرکشی، ابوعبدالله محمدابراهیم اللولوی (1966) تاریخ الدولتین الموحدیه و الحفصیه، تحقیق محمد ماضور، تونس: المکتبه العتیقه.
سجادی، سیدصادق؛ عالم‌‌زاده، هادی (1380) تاریخ‌‌نگاری در اسلام، تهران: سمت.
سعد زغلول، عبدالحمید (2004) «تاریخ المغرب العربی- ابویعقوب یوسف‌بن‌عبدالمؤمن580-558/-1184/ 1172م»، جلد6، الاسکندریه: منشأه المعارف.
سعید، محمد مجید (2001) بحوث اندلسیه، منشورات المجمع العلمی.
سملالی، عباس‌بن‌ابراهیم (1993) الاعلام بمن حل بمراکش و اغمات من الأعلام، جلد8، مراجعه: عبدالوهاب منصور، الرباط: المطبعه الملکیه.
عزاوی، احمد (1995) کتاب دواوین الانشا الموحدیه: رسائل موحدیه مجموعه جدیده، القنیطره- المغرب: منشورات کلیه الآداب و العلوم الانسانیه.
عمرموسی، عزالدین (1381) دولت موحدون در غرب جهان اسلام، تشکیلات و سازمان‌ها، ترجمۀ صادق خورشا، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
غبرینی، ابوالعباس احمدبن‌احمدبن‌محمد (1328ق) عنوان الدرایه فیمن عرف من علماء السابعه فی بجایه، الجزائر، المطبعه الثعالبیه.
قلقشندی، ابی‌العباس احمدبن‌علی، [بی‌‌تا]، صبح الاعشی فی صناعه الانشاء، قاهره، بی‌‌نا.
مراکشی، عبدالواحد (1390) المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ترجمۀ محمدرضا شهیدی پاک، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
مقری، ابوالعباس احمدبن‌محمد (1988) نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، جلد5، تحقیق احسان عباس، بیروت: دارصادر.
مکناسی، ابن‌قاضی (1973) جذوة الاقتباس فی ذکر من حل من الاعلام مدینه فاس، الرباط: دارالمنصور للطباعه.
ملایی توانی، علیرضا (1390) «ملاحظاتی روش‌‌شناختی در چیستی و اعتبار تاریخ‌‌نگاری‌‌های رسمی»، تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری دانشگاه الزهرا،21(7)، صص113-87.
ناصری السلاوی، شهاب الدین احمدبن‌خالد (1994م) الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، به‌کوشش محمد ناصری و جعفر ناصری، جلد2، داربیضاء: دارالکتاب.
نخجوانی، هندوشاه‌بن‌سنجر صاحبی (1357) تجارب السلف، به‌کوشش و تصحیح عباس اقبال آشتیانی، بی‌‌جا: کتابخانۀ طهوری.
نمیری، ابن‌الحاج (1990) فیض العباب و افاضه قداح الاداب فی الحرکه السعیده الی قسنطینه و الزاب، به‌کوشش محمدبن‌شقرون، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
ولد داداه، محمد (1977) مفهوم الملک فی المغرب- من انتصاف القرن السابع- دراسه فی التاریخ السیاسی، القاهرة: دارالکتاب المصری.
یاراحمدی، تکتم؛ خسروبیگی، هوشنگ (1400) «دیوان انشا و بازآفرینی ادبیات اداری در دورۀ ایلخانان»، پژوهش‌‌های ایران و اسلام، 15(29)، صص 488-461.
 
Abulafia, David (2010), “Christian merchants in the Almohad cities”, Journal of Medieval Iberian Studies, Vol. 2, No. 2, June, (251–257).
Bennison, A. K. (2017). Relations between Rulers and Ruled in the Medieval Maghrib: The “Social Contract” in the Almoravid and Almohad Centuries, 1050–1250. Comparative Islamic Studies, 10(2), 137–156. https://doi.org/10.1558/cis.31619.
De Mas Latrie, (1866) Les Relations Des chretiens Avec les Arabes Delafrigue septentionale au Moyen Age, paris.
Hopkins. J. F. P. (1958), Medieval Muslim Government In Barbary, London.
 
Abū Šāmah, ʿAbd al-Raḥmān al-Maqdasī (1991). Al-Rawḍatayn fī Aḵbār al-Dawlatayn, edited by Ahmad al-Sayumi, Damascus: Wīzārat al-ṯīqāfah.
Alazzawi, Ahmed (1995). Kītāb Dīwān al-Inshā' al-Mūwaḥḥīdī: Rasā’īl Mūwaḥḥīdīyah maǰmū‘ah ǰadīdah, Al-Qunayṭīrah - Al-Maghrib: Manšūrāt Kollīyat al-Ādāb wa-al-‘Ulūm al-Īnsānīyah.
Al-Ḥulal al-Mawšīyyah fī Ḏīkr al-Aḵbār al-Murrākušīyyah (1979). Sohail Zakkar's research, Maghreb: Dār al-Bayḍā'.
al-Maqqari, Abu-l-'Abbas Ahmad b. Mohammed (1988). Nafḥ al-Ṭeīb mīn Ḡuṣn al-Andalus al-Raṭīb, Vol. 5, edited by Ehsan Abbas, Beirut: Dār Ṣādir.
Baydaq, Abī Bakr Ṣanhāǰī (1980). Aḵbār al-Mahdī b. Tūmart wa-Bīdāyat Dawlat al-Mūwaḥḥīdīn, edited by Louis Peronsal, Paris.
Brufensal, Louis (1941). Maǰmū‘ Rasā'īl Mūwaḥḥīdīyah mīn Īnšā’ Kītāb al-Dawlah al-Mūmīnīyah, Rabat al-Fath: Maṭbū‘at Ma‘had ul-‘Ulūm al-‘Ulīyah al-Maḡrībīyah.
Bulḡaīṯī, Īdrīs al-‘Alawī (1989). Mū’alīf mīn al-‘Aṣr al-Mūwaḥḥīdī: Rasā’īl Nādīrah wa-Tarāǰīm Andalusīyah, Al- Manāhīl Magazine, pp. 291-243.
Ḏahabī, Abū ‘Abd Allāh Moḥammad b. Abī Aḥmad (2008). Mostamlīḥ mīn Kītāb al-Takmīlah, edited by Bashar Awad Ma'rouf, Dār al-Ḡarb al-Īslāmī.
Ḡabrīnī, Abū al-ʻAbbās Aḥmed b. Aḥmed b. Moḥammad (1910). ʻUnwān al-Dīrāyah fīman ʻOrf mīn ʻUlamā’ al-Sābī‘ah fī Bīǰāyah, Algeria: Al-Maṭbaʻah al-Thaʻālībīyah.
Ḥasan, ʿAlī Ḥasan, (1980), Al-Ḥīḍārah al-Islāmīyah fī al-Maḡrīb wa al-Andalus, ʿAṣr al-Morābīṭīn wa al-Mowaḥḥīdīn, Egypt: Maktabat al-ḵānǰī.. 
Ībn ʿAbd ul-Malīk, Abū ʿAbdullāh Moḥammad b. Moḥammad b. ʿAbd ul-Anṣārī al-Awsaṭ Marrākušī (1965). Al-Ḏayl wa al-Takmīlah lī-Kītābī al-Mawṣūl wa al-Ṣīlah, part 5, edited by Ehsan Abbas, Beirut: Dār ul-ṯīqāfah. 
Ībn Abī Zarʿ Fasī, Abū ul-Ḥasan ʿAlī b. ʿAbdullāh (1999). Al-Anīs al-Moṭrīb bī-Rawḍ al-Qīrṭās fī Aḵbār Molūk al-Maḡrīb wa-Tārīḵ Madīna Fās, edited by Abd al-Wahhab b. Mansour, Rabat: al-Maṭbaʿah al-Malīkīyah.
Ībn Aḥmar, Abī al-Walīd (1964), Mostūdaʿ al-ʿAlāmah wa al-Mostabdaʿ al-ʿAlāmah, edited by Mohammad Turki Tounesi, Mohammad b. Tawit Al-Tawani, Maghreb: al-Maṭbaʿa al-Mahdīyah, Ṭīṭwān.
Ībn al-Abbār, (1989), Al-Moqtaḍab Mīn Toḥfat ul-Qādīm, edited by Ibrahim Al-Abiari, Cairo: D ār ul-Kītāb.
Ībn al-Abbār, Abū ʿAbdullāh Moḥammad b. ʿAbdullāh, (1985), Al-Ḥollat ul-Sīyīra', edited by Hossein Mones, Cairo, Dār ul-Maʿārīf.
Ībn Aṯīr, ʿIzz ul-Dīn ʿAlī (2006). Al-Kāmil fī al-Tārīkh, translated by Abbas Khalili, Beirut: Dār al-Ṣādir lī-Ṭabāʿah wa-al-Našr.
Ībn Baškuwāl, Abulqāsem ḵalaf (2008), Kītāb al-Ṣīlah wa Ma‘ahu Kītāb Ṣilah Ṣīlah lī- Ībn Zobaīr, Abū ǰa‘far b. Ibrāhīm al-Ḡarnāṭī, edited by Sharif Abula Al-Adavi, Cairo: Maktabat al-ṯīqāfah al-Dīnīyah.
Ībn Daḥīya Ḏū al-Nasībīn, Abū al-ḵaṭṭāb ‘Umar b. Ḥasan (1955), Al-Moṭrīb mīn Aš‘ār Ahl al-Maḡrīb, edited by Ibrahim al-Abiari and others, reviewed by Taha Hussein, Beirut: Dār al-‘Īlm lī-l-ǰamī‘a.
Ībn ʿIḍārī al-Marrākušī, Abū ʿAbdullāh Moḥammad (1960). Al-Bayān al-Maḡrīb fī Aḵbār al-Andalus wa al- Maḡrīb, part 3, edited by Huici Miranda in collaboration with Mohammad b. Tawit and Mohammad Ibrahim Katani, Tetouan: Sīlsīlat Maktabat al-Malīk al-Ḥasan.
Ībn ḵaldūn, ʿAbd al-Raḥmān (1996), Moqaddame-ye Ībn ḵaldūn, translated by Mohammad Parveen Gonabadi, 8th edition, Tehran: Scientific and Cultural Publications.
Ībn ḵaldūn, ʿAbd al-Raḥmān (2000). Al-ʿĪbar wa al-Dīwān al-Mobtada’ wa-al-ḵabar fī Tārīḵ al-ʿArab wa al-Barbar wa Man ʿĀṯarahum mīn Ḏawī al-Solṭān al-Akbar, edited by Khalil Shahzah and Sohail Zakkar, Beirut: Dār al-Fīkr.
Ībn ḵamīs, Abū ʿAbdullāh b. ʿAskar (1999); A‘lām Mālīqa, edited by Abdullah al-Morabi al-Taraghi, Dār ul-Ḡarb al-Islāmī.
Ībn Moḡāwar, Abū Isḥāq Ibrāhīm b. Mūsā al-šāṭībī (1994). Ḥayātuhu wa-Āṯāruhu, edited by Ibn Sharifah. N.p.
Ībn Moskūyah, Abū ‘Alī (1997). Taǰārīb ul-Umam, translated by Ali Naghi Monzavi, Tehran: Tūs.
Ībn Qaṭṭān al-Marrākušī, ‘Alī b. Moḥammad (1990). Nuẓum al-ǰomān lī-Tartīb mā salafa mīn Aḵbār al-Zamān, edited by Mahmoud Ali Makki, Beirut: Dār al-Ḡarb ul-Islāmī.
Ībn Ṣāḥīb al-Ṣalāt, Abū Marwān 'Abd al-Malīk (1964). Al-Man bī-al-Imāmah ‘Alā al-Mostaḍ'afīn bī-’Ann ǰa‘alahom Allāh A’īmmah wa ǰa‘alahom al-Wārīṯīn, edited by Abdul Hadi Al-Tazi, Beirut: Dār al-Ḡarb al-Islāmī. 
Ībn Sa'īd al-Maḡrībī, Nūr al-Dīn Abū al-Ḥasan b. ‘Alī al-Mūsa (1959), Īḵtīṣār ul-Qadḥ al-Mo‘alī fī al-Tārīḵ al-Moḥallī, edited by Ibrahim Abiari, Cairo: al-Heī‘ah al-‘Āmmah lī-šū’ūn al-Maṭābī‘ al-Amīrīyah.
Ībn Sa'īd, (1987), Rāyāt al-Mobarīzīn wa Ḡāyāt ul-Momayīzīn, edited by Mohammad Rizwan Dayeh, Talas lī-l-Dīrāsāt wa-al-Tarǰamah wa-al-Našr.
Ībn Ṭaqṭaqā, Moḥammad b. ‘Alī b. Ṭabāṭabā (1988), Tārīḵ Faḵrī dar Ādāb Molk-dārī va va Dūlat-hā-ye Eslāmī, translated by Mohammad Vahid Golpayegani, Tehran: Scientific and Cultural Publications.
Ībn Tumart, Moḥammad b. ʿAbdullāh (1997), A ‘azz ma yuṭlab, edited and verified by Abdul Ghani Abul Azm, Rabat: Mu'sasat al-Ḡanī lī-al-Našr.
Ībn ʿUmayrah, Aḥmad b. ʿAbdullāh b. Moḥammad b. al-Ḥossaīn b. Aḥmad (2008). Rasā’īl Ībn ʿUmayrah al-Dīwānīyah - al-Qarn al-Sābīʿ al-Hījrī, edited and studied by Ahmed Azzawi, Al-Rabat: Maṭbaʿat Rabānīyat.
ǰolāb, Ḥasan (1985) Al-Dawlah al-Mowaḥḥīdīyah, Aṯar al-ʿAqīdah fī al-Adab, Muʾassasah Bi-Nišr lī-al-Ṭībāʿah wa-al-Našr, Al-Dār al-Bayḍāʾ.
Mīknāsī, Ībn Qāḍī (1973). ǰoḏwat ul-Īqtībās fī Ḏīkr mīn Ḥal mīn al-Aʻlām Madīnat Fās, Rabat: Dār al-Manṣūr līl-Ṭībāʻah.
Mollaiy Tavani, Alireza (2018), Methodological Reflections About identity and Credibility of the Official Historiography, Historical Perspective and Historiography Quarterly of Alzahra University, 21st year, new period, number 7, serial 88.
Murrākušī, ʻAbd al-Wāḥid (2019). Al-Moʻǰīb fī Talḵīṣ Aḵbār al-Maḡrīb, translated by Mohammad Reza Shahidi Pak, Qom: Hozwa and University Research Center.
Naḵǰavānī, indūshāh b. Sanǰar Ṣāḥībī (1978). Taǰārīb ul-Salaf, edited by Abbas Eqbal Ashtiani, n.p: Ṭahūrī Library.
Nāṣīrī al-Salāwī, šahāb al-Dīn Aḥmad b. ḵālīd (1994). Al-Īstīqṣā' lī-Aḵbār Dūwal al-Maḡrīb al-Aqṣā, edited by Mohammad Naseri and Jafar Naseri, Vol. 2, Dār Bayḍā’: Dār al-Kītāb.
Nomaīrī, Ībn ul- Ḥāǰǰ (1990). Fayḍ ul-‘Obāb wa-Īfāḍah Qadāḥ al-Adab fī al-Ḥarīkah al-Sa‘īdah īlā Qosanṭanīyah wa-al-Zāb, edited by Mohammad b. Shaqron, Beirut: Dār al-Ḡarb ul-Īslāmī.
Omar Moussa, Ezzeddin (2002). Mohadoun State in the West of the Islamic World, Formations and Organizations, translated by Sadegh Khorsha, Qom: Hohza and University Research Center.
Qalqašandī, Abū al-ʻAbbās Aḥmad b. ʻAlī [n.d]. Ṣubḥ al-Aʻšā fī Ṣīnāʻat al-Īnshā', Cairo: n.n.
Ra‘ini Ashbili, Hassan Ali b. Mohammad b. Ali (1962). Barnāmaǰ šoyūḵ al-Ra‘īnī, edited by  Ibrahim Shabouh, Damascus: Maṭbū‘āt Īḥyā’ al-Turāṯ al-Qadīm.
Sa'd Zaghlul, Abd al-Hamid (2004). "Tārīḵ al-Maḡrīb al-‘Arabī - Abū Ya‘qūb Yūsuf b. ‘Abd al-Mū’mīn (558-580H / 1172-1184M)," Vol. 6, Alexandria: Monša’āt ul-Ma‘ārīf.
Saeed, Mohammad Majid, (2001), Boḥūṯ Andalusīyah, published by Al-Maǰmūʿ al-ʿIlmī.
Sajjadi, Seyyed Sadeq, Alam Zadeh, Hadi (2010), Historiography in Islam, Tehran: Samt Publications.
Samlali, Abbas b. Ibrahim (1993). Al-Ī‘lām bī-man Ḥalla bī-Morrākuš wa-Aḡmāt mīn al-A‘lām, Vol. 8, edited by Abd al-Wahab Mansour, Al Rabat: Al-Maṭba‘ah al-Malīkīyah.
Walad Dadah, Mohammad (1977). Mafhūm al-Molk fī al-Maḡrīb - Mīn Īntīṣāf al-Qarn al-Sābī‘ - Dīrāsah fī al-Tārīḵ al-Sīyāsī, Cairo: Dār al-Kītāb al-Mīṣrī
Yar Ahmadi Taktam, Khosrobigi Hoshang (1400). Ensha Divan and Reconstruction of Administrative Literature in the Ilkhanate Period, Researches of Iran and Islam, (Volume 15, Number 29), pp. 461-488.
Zarkashi, Abu Abdullah Mohammad Ibrahim Al-Lului (1966). Tārīḵ al-Dawlatayn al-Mūwaḥḥīdīyah wa-al-Ḥafṣīyah, edited by Mohammad Mazour, Tunis, Al-Maktabah al-‘Aṭīqah.
 
Abulafia, David (2010), “Christian merchants in the Almohad cities”, Journal of Medieval Iberian Studies, Vol. 2, No. 2, June, (251–257).
Bennison, A. K. (2017). Relations between Rulers and Ruled in the Medieval Maghrib: The “Social Contract” in the Almoravid and Almohad Centuries, 1050–1250. Comparative Islamic Studies, 10(2), 137–156. https://doi.org/10.1558/cis.31619.
De Mas Latrie, (1866) Les Relations Des chretiens Avec les Arabes Delafrigue septentionale au Moyen Age, paris.
Hopkins. J. F. P. (1958), Medieval Muslim Government In Barbary, London.