نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسنده
دانشیار گروه آموزشی تاریخ، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
چکیده
دولت‌ها پیش از استقرار سفرای مقیم در پایتخت‌‌ها، افرادی را به‌عنوان فرستاده (رسول، ایلچی، سفیر) انتخاب و برای انجام مأموریتِ مشخص به‌عنوان سفارت به ممالک دیگر اعزام می‌‌کردند. فرستادگان، شرح «سفر» و «سفارت» خود را به‌صورت مکتوب به دربار گزارش می‌‌کردند. نوشته‌‌های ایلچیان اعزامی دارای دو بخش بود: شرح سفر/ سیاحت و گزارش نحوۀ انجام مأموریت/ سفارت و نتایج آن. سفرای اعزامی، در کنار سفارت، سیاحت هم می‌‌کردند. پس، هدف اصلی سفارت بود، نه سیاحت. چیزی که دولت‌ها از سفرای اعزامی مطالبه می‌‌کردند، انجام مأموریت و ارائۀ گزارش مکتوب آن بود. در بیشتر مواقع، مسئولیت نوشتن صورت‌‌مجالس مذاکرات، نامه‌‌ها و گزارش‌ها با منشیان و کاتبان چیره‌‌دست بود. مجموعۀ نوشته‌‌های سفرای اعزامی در حکم «سفارت‌‌نامه» بود. سفارت و سفارت‌‌نامه‌‌نویسی در ایران و عثمانی، از مسائل مهم در حوزۀ تاریخ سیاسی و دیپلماسی است. جُستار حاضر می‌‌کوشد با گزارشی توصیفی، به موضوع فوق بپردازد و سویه‌‌های ناشناختۀ آن را به‌خوبی روشن نماید. بنا به یافته‌‌های پژوهش، با وجود قدمت سفارت‌‌نامه‌‌نویسی در ایران، «سفارت‌‌نامه»ها به غلط ذیل «سفرنامه/ سیاحت‌‌نامه» تعریف شده است. همچنین «سفارت‌‌نامه‌‌پژوهی» مورد اعتنا نبوده و به‌تبع آن، مطالعات مربوط به «تاریخ دیپلماسی» نحیف مانده است؛ به دو دلیل: عدم انتشار اسناد و مدارک اصیل مربوط به تاریخ مناسبات خارجی، به‌ویژه سفارت‌‌نامه‌‌های سفرا و مأموران اعزامی به ممالک دیگر و دیگر تلقی و برداشت نادرست «سفرنامه»ای از «سفارت‌‌نامه»ها.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Embassy and the Book of embassy in Iran-Ottoman Empire (With emphasis on the book of embassy of Enveri Effendi and Mirza Taqi Khan)
نویسنده [English]
- Nasrollah Salehi
Associate Professor, Department of History, Farhangian University, Tehran, Iran.
چکیده [English]
Prior to the establishment of resident ambassadors in capitals, governments selected individuals as envoys and dispatched them to other countries for specific diplomatic missions. These envoys were required to report the details of their "travels" and "diplomatic mission" in writing to the court. The writings of these dispatched envoys generally comprised two sections: a description of the travel/expedition and a report on how the mission/diplomacy was conducted and its outcomes. The writings of these dispatched envoys typically consisted a blend of travel accounts and the book of the embassy (Sefāratnāme). Alongside their diplomatic duties, the ambassadors also engaged in travel. Thus, the primary purpose was diplomacy, not tourism. The main expectation from the envoys was to fulfill their mission and provide a written report. Often, the responsibility of documenting the protocols, letters, and reports fell to skilled secretaries and scribes. The collective writings of the dispatched envoys served as the book of the embassy. The embassy and the book of the embassy in Iran and the Ottoman Empire are important issues in the field of political history and diplomacy.
This essay aims to address the aforementioned topic with a descriptive report and to clearly illuminate its unknown aspects. According to the findings of the research, despite the long history writing of the book of embassy in Iran, "the book of embassies" has been incorrectly defined as "travelogues." The study of "embassy and the book of embassy" has also been overlooked, and consequently, research related to the "history of diplomacy" has remained weak. For two reasons: the lack of publication of original documents related to the history of foreign relations, especially the book of embassies of ambassadors and envoys dispatched to other countries, and the other misinterpretation of "travelogues" as "the book of embassies".
کلیدواژه‌ها [English]
- Travelogue
- Embassy
- The book of embassy
- History of diplomacy
- Iran
- Ottoman empire
ابوالفضل بیهقی (1377) تاریخ بیهقی، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز.
احسان اوغلو، اکمل‌‌الدین (1397) دولت و جامعه در دورۀ عثمانی، ترجمۀ علی کاتبی و توفیق هاشم‌پور سبحانی، تهران: نشر کتاب مرجع.
اصفهانیان، کریم؛ روشنی، قدرتالله (زعفرانلو)(به‌کوشش) (1346) مجموعه اسناد و مدارک فرخ‌‌خان امین‌‌الدوله، تهران: دانشگاه تهران.
افشار قزوینی، میرزاحبیب‌‌الله (1380) سفرنامۀ سیف‌‌الملک به روسیه، شرح سفارت میرزا عباس‌قلی‌‌خان نوری سیف‌‌الملک به روسیه، به‌کوشش محمد گلبن، تهران: انتشارت وزارت امور خارجه.
افشار، ایرج (1360) «گذشته و آیندۀ اسناد تاریخی ایران»، آینده، 7(8)، صص587-575.
اقبال، عباس (1328) «چند سفرنامه از سفرای ایران»، نشریۀ وزارت خارجه، (3)، صص 37-26.
الهی، امیرسعید (1383-1382) «کتاب‌شناسی توصیفی سفارت‌‌نامه‌‌های فارسی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، (78-77)، صص23-12.
الهی، امیرسعید (1390) گوشه‌‌هایی از تاریخ دیپلماسی ایران (گزیدهای از مقالات نشریۀ وزارت امور خارجه)، تهران: وزارت امور خارجه.
انوری افندی، سعدالله (1402) سفارت‌‌نامۀ ایران (اسناد، مکاتبات و صورت مجالس مذاکرات ارزنهالروم، 1263 -1259هجری قمری)، تصحیح و ترجمه از ترکی عثمانی، مقدمه، توضیحات و پیوست‌‌ها: نصرالله صالحی و صفیه خدیو، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اوزترک، نجدت (1391) «در باب تاریخ‌‌نگاری در عثمانی»، ترجمۀ نصرالله صالحی، تاریخ‌‌نگاری و مورخان عثمانی، صص 100-91.
آدمیت، فریدون (2535) امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی.
پناهی، عباس (1387) «اهمیت سفارت‌‌نامۀ خوارزم در سنت سفرنامه‌‌نویسی عصر قاجار»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، (128)، صص86- 80.
تاریخ سفارت حاجی خلیل‌‌خان و محمدنبی‌‌خان به هندوستان (1379) به‌کوشش غلامحسین میرزا صالح، تهران: کویر.
تیموری، ابراهیم (1384) دو سال آخر: یادداشت‌های روزانۀ سرجان کمبل، نمایندۀ انگلیس در دربار ایران، سال‌های 1834-1833، تهران: دانشگاه تهران.
تیموری، ابراهیم (1370) «عقاید و آراء: نگاهبانی اسناد و تاریخنویسی میان ایرانیان»، آینده، 17، صص12-9.
جلالی نائینی، محمدرضا (1390) «سفارت نورالدین عبدالرحمن اسفراینی»، در گوشه‌‌هایی از تاریخ دیپلماسی ایران (گزیدهای از مقالات نشریۀ وزارت امور خارجه)، صص 64-55.
رستگار فسایی، منصور (1389) انواع نثر فارسی، تهران: سمت.
ریاحی، محمدامین (1368) سفارت‌‌نامه‌‌های ایران، تهران: طوس.
سامی، شمس‌‌الدین (1317ق) قاموس ترکی، اسلامبول: اقدام مطبعه‌‌سی.
حسین‌بن‌عبدلله سرابی (1344) مخزن‌‌الوقایع (شرح مأموریت و مسافرت فرخ‌‌خان امین‌‌الدوله)، به‌کوشش کریم اصفهانیان و قدرتالله روشنی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
حسین‌بن‌عبدلله سرابی (1373) سفرنامۀ فرخ‌‌خان امین‌‌الدوله (مخزن‌‌الوقایع)، به‌کوشش کریم اصفهانیان و قدرتالله روشنی، تهران: اساطیر.
حسین‌‌خان نظام‌‌الدوله (2536) شرح مأموریت آجودان‌باشی حسین‌‌خان نظام‌‌الدوله، به انضمام متن سفرنامۀ عبدالفتاح گرمرودی، به‌کوشش محمد مشیری، تهران: سازمان انتشاراتی اشرفی.
شرفی، محبوبه؛ یاری مطلق، میثم (1401) «سفارت در دورۀ ایلخانی و تیموری: موانع و چالش‌ها»، جستارهای تاریخی، 13(2)، 365- 335.
صالحی، نصرالله (1402) «سفارت در دورۀ تیموریان: تشریفات استقبال و باریافتن سفرا»، تاریخ اسلام و ایران، 33(148)، صص 208-183.
شهری برآبادی، محمد (1369) «گشت و گذاری در سفرنامه‌‌های سیاسی»، مشکوه، (26)، صص140-119.
صالحی، نصرالله (1377) اسنادی از روند انعقاد عهدنامۀ دوم ارزنهالروم (1264-1258ق)، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.
صالحی، نصرالله (1391) «درّی افندی»، دانشنامۀ جهان اسلام، جلد17، صص 633-632.
صالحی، نصرالله (1391) تاریخ‌‌نگاری و مورخان عثمانی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
صالحی، نصرالله (1395) «تأملاتی در تاریخ‌‌نگاری فارسی در دورۀ عثمانی»، مطالعات تاریخ اسلام، 8(30)، صص 119-101.
صفایی، ابراهیم (بی‌تا) یک‌صد سند تاریخی (دوران قاجاریه)، چاپ2، تهران: بابک.
طباطبایی، سیدجواد (1380) دیباچه‌ای بر نظریۀ انحطاط ایران، تهران: نگاه معاصر.
عباس‌قلی‌‌خان (1373) سفرنامۀ بخارا (عصر محمدشاه قاجار 1259-1260 قمری)، به‌کوشش حسین زمانی، تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.
علوی شیرازی، میرزا محمدهادی (1363) دلیل‌‌السفراء، سفرنامۀ میرزا ابوالحسن‌‌خان شیرازی به روسیه، به‌کوشش محمد گلبن، تهران: دنیای کتاب.
غفور، محمدعلی‌‌خان (1373) روزنامۀ سفر خوارزم، به‌کوشش محمدحسن کاووسی عراقی و محمدنادر نصیری مقدم، تهران: وزارت امور خارجه.
غلامحسین میرزا صالح (تصحیح و توضیح)(1364) مجموعه سفرنامه‌‌های میرزا صالح شیرازی، تهران: نشر تاریخ ایران.
فتاحی، فتح‌‌الدین (به‌کوشش) (1347) سفرنامۀ میرزا فتاح‌‌خان گرمرودی به اروپا در زمان محمدشاه قاجار، تهران: چاپخانۀ بانک بازرگانی.
قدس نخعی، حسن (1390) «سفرا و سفارت در ایران باستان»، در گوشه‌‌هایی از تاریخ دیپلماسی ایران، صص 39-9.
قندهاری، سید ابوالحسن (1400) گزارش سفارت کابل، سفرنامۀ سید ابوالحسن قندهاری در 1286 و اسناد مربوط به آن به‌کوشش محمد آصف فکرت هروی، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری سخن.
گرانمایه، علی (1381) «سفارت‌‌نامۀ خوارزم: آخرین هیئت ایرانی در آسیای میانۀ قرن نوزدهم»، ترجمۀ معصومه جمشیدی، فرهنگ، (43)، 220-189.
متولی، عبدالله (1396) مبانی، چارچوب ها و الگوهای سفارتی و مکاتباتی در ایارن عصر صفوی، اراک: دانشگاه اراک.
محیط‌‌طباطبایی، سیدمحمد (1390) «آئین سفارت در دوران باستان»، در گوشه‌‌هایی از تاریخ دیپلماسی ایران، صص55-39.
مشایخ فریدنی، محمدحسین (1385) «سفیر شاهرخ در دکن (ورقی از تاریخ روابط سیاسی ایران و هند)»، تاریخ روابط خارجی، (28)، صص136-111.
ممتحن‌‌الدولۀ شقاقی، میرزا مهدی‌‌خان (1379) مآثر مهدیه، در تاریخچۀ تشکیل وزارت امور خارجه و اصول نوین در روابط بین‌‌الملل، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.
میرزا ابوالحسن‌‌خان ایلچی (1364) حیرت‌‌نامه، سفرنامۀ [میرزا] ابوالحسن‌‌خان ایلچی به لندن، به‌کوشش حسن مرسل وند، تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
میرزا صالح شیرازی (1347) سفرنامۀ میرزا صالح شیرازی، به‌کوشش اسماعیل رائین، تهران: روزن.
میرزا صالح شیرازی (1362) گزارش سفر میرزا صالح شیرازی، به‌کوشش همایون شهیدی، تهران: مؤسسۀ انتشاراتی راه نو.
مینوی، مجتبی (2536) «اولین کاروان معرفت» در تاریخ و فرهنگ، تهران: خوارزمی.
نوریلدز، سارا (1391) «نخبگان ایرانی در خدمت سلطان عثمانی: تاریخنویسی فارسی در دورۀ عثمانی (سده‌های دهم و یازدهم)»، ترجمۀ نصرالله صالحی، در تاریخ‌‌نگاری و مورخان عثمانی، 245-221.
واحددوست، مهوش (1396) ادبیات ایران در دورۀ قاجار (نثر)، تهران: سروش.
وودهد، کریستینه (1387) «منصب شهنامه‌‌نویسی در امپراتوری عثمانی»، ترجمۀ نصرالله صالحی، مزدک‌‌نامه، تهران: خواهان، صص379 – 344.
هدایت، مهدیقلی‌‌خان (مخبرالسلطنه) (1375) خاطرات و خطرات (توشه‌‌ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌‌ای از دورۀ زندگی من)، تهران: زوار.
___________ (1385) سفارت‌‌نامۀ خوارزم، تصحیح جمشید کیان‌‌فر، تهران: میراث مکتوب.
هربرت، موریس (1397) سفرنامۀ سفارت محمدرضابیک از ایران به فرانسه در زمان شاه سلطان حسین صفوی و حضور در دربار لویی چهاردهم، 1715-1714م، ترجمۀ حسب دستور علیقلی‌‌خان بختیاری سردار اسعد، پژوهش و تصحیح سید مهدی سید قطبی، قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی.
اسناد
اسناد وزارت امور خارجه، کتابچۀ سواد مکاتبات، شمارۀ 72.
اسناد وزارت امور خارجه، کتابچۀ سواد مکاتبات، شمارۀ 18.
اسنادی از روند انعقاد عهدنامۀ دوم ارزنهالروم (1264-1258)، (1377)، به‌کوشش نصرالله صالحی، تهران: نشریۀ وزارت امور خارجه. 37-26.
سازمان اسناد ملی، سند شمارۀ 310/8768.
Afyoncu, Erhan (2007), Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araștırma Rehberi, Yeditepe Yayınevi.
Akyüz, Hüseyin, “Sefaretnameler ve Sefaretname Çalıșmaları Bibliyografyas”.
Beydilli, Kemal (2007), Sefaret ve Sefaretname Hakkında Yeni bir Değerlendirme, Osmanli Araştırmaları, xxx, p. 9-30.
Beydilli, Kemal (2009), “Osmanlılar'da Sefaretnameler”, TDV İslâm Ansiklopedisi, vol. 36, p. 289-294.
Bozkurt, Nebi (2009), “Sefaretname (Elçi)”, TDV İslam Ansiklopedisi, vol. 36, p. 288-289.
Gürsoy Altuniș, Belkis (2002), “Sefaretnameler”, Türkler Ansiklopedisi, vol. 12, p.582-591/956 - 973.
Gustafson, James M. (2013), “Qajar Ambitions in the Great Game: Notes on the Embassy of ‘Abbas Qoli Khan to the Amir of Bokhara, 1844”, Iranian Studies, vol. 46, No. 4, p. 535-552.
Korkut, Hasan (2003). "Osmanlı Sefaretnâmeleri Hakkında
Yapılan Araştırmalar", Türkiye Araştırmalar Literatür Dergisi, Cilt 1, Sayı 2, 491-511.
Yapılan Araştırmalar", Türkiye Araştırmalar Literatür Dergisi, Cilt 1, Sayı 2, 491-511.
Maden. Sedat (2008), “Türk Edebiyatında Seyahatnameler ve Gezi Yzıları”, A. Ü. Türkiyat Araștırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 37 Erzurum.
Pakalın, Mehmet Zeki (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Milli Eğitim Basıevi.
Redhouse, James (1999), Türkçe/Osmanlıca/İngilizce Sözlük, İstanbul: Sev Matbaacılık ve Yayıncılık.
Savaş, Ali Ibrahim (1999), Mustafa Hatti Efendi Viyana Sefaretnamesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Unat, Faik Reşit (1992), Osmanli Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi.
[ʿAbbāsqulī ḵān] (1994) Safarnāmeh-e Buḵārā (Mohammed Shah Qajar era 1259-1260), edited by Hossein Zamāni, Tehran: Research Institute for Human Sciences and Cultural Studies.
Abū al-Fażl Beīhaqī (1998). Tārīkh-e Beīhaqī, edited by Jafar Modares Sadeghi, Tehran: Našr-e Markaz.
Adamiyat, Fereydun (2535) Amirkabir and Iran, Tehran: ḵārazmī.
Afšār Qazvīnī, Mīrzā Ḥabībullāh (2001). Safarnāmeh-e Sīf ul-Molūk be Rūsīyeh, edited by Mohammad Golbon, Tehran: Ministry of Foreign Affairs.
Afshar, Iraj (1981) "Past and Future of Iran's Historical Documents", Ayandeh Magazine, Q7, No.8.
Afyoncu, Erhan (2007), Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araștırma Rehberi, Yeditepe Yayınevi.
Akyüz, Hüseyin, “Sefaretnameler ve Sefaretname Çalıșmaları Bibliyografyas”.
ʿAlavī Šīrāzī, Mīrzā Moḥammad Hādī (1984) Dalīl ul-Sofarā’, Safarnāmeh-e Mīrzā Abū al-Ḥasan ḵān Šīrāzī be Rūsīyeh, edited by Mohammad Golbon, Tehran: Donyā-ye Ketāb.
Beydilli, Kemal (2007), Sefaret ve Sefaretname Hakkında Yeni bir Değerlendirme, Osmanli Araştırmaları, xxx, p. 9-30.
Beydilli, Kemal (2009), “Osmanlılar'da Sefaretnameler”, TDV İslâm Ansiklopedisi, vol. 36, p. 289-294.
Bozkurt, Nebi (2009), “Sefaretname (Elçi)”, TDV İslam Ansiklopedisi, vol. 36, p. 288-289.
Documents
Documents from the process of concluding the second treaty of Treaties of Erzurum (1258-1264), (1377), by Nasrollah Salehi, Tehran: Ministry of Foreign Affairs.
Documents of the Ministry of Foreign Affairs, Savād-e Mokātebāt, No. 72.
Documents of the Ministry of Foreign Affairs, Savād-e Mokātebāt, No. 18.
Ehsanoglu, Ikmaluddin (2018) History of the Ottoman State: Society & Civilization, translated by Ali Katbi and Tawfiq Hashimpour Sobhani, Tehran: Našr-e Ketāb-e Marǰaʿ.
Elahi, Amir Saeed (2004) "Descriptive bibliography of Persian book of embassies", Book of the Month of History and Geography, Vol. 78-77, 12-23.
Elahi, Amir Saeed (2011) Parts of the History of Iranian Diplomacy (a selection of articles published by the Ministry of Foreign Affairs), Tehran: Ministry of Foreign Affairs.
Enveri Effendi (2022). The Book of Embassy of Iran (Documents, Correspondence and Protocols of the Erzurum Conference), 1259-1263 AH), edited and translated from Ottoman Turkish, introduction, annotation and appendices. By Nasrollah Salehi and Safieh Khadiv, Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Endowment Foundation.
Eqbal, Abbas (1949) "Some Travelogues of Iranian Ambassadors", Ministry of Foreign Affairs Publication, Vol. 3, Vol. 1.
Farroḵ ḵān Amīn al-Douleh (1967) Maǰmūʿeh Asnād va Madārek-e Farroḵ ḵān Amīn al-Douleh, edited by Karim Esfahanian and Qodratollah Roshani (Za‘feranlu), Tehran: University of Tehran.
Ḡaffār, Moḥammad ʿAlī ḵān (1373) Rūznāmeh-e Safar-e Khārazm, edited by Mohammad Hassan Kavousi Iraqi and Mohammad Nader Nasiri Moghadam, Tehran: Ministry of Foreign Affairs.
Gozāreš-e Safar-e Kābul, Safarnāmeh-e Seyyed Abū al-Ḥasan Qandahārī dar 1286 va-Asnād marbūṭ be Ān (The report of the Kabul embassy, the travelogue of Seyyed Abul Hasan Kandahari in 1286 and related documents) (2021), edited by Mohammad Asif Fikrat Heravi, Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Publications in collaboration with Soḵan.
Granmayeh, Ali (2013) "Embassy of Khwarezm: The Last Iranian Delegation in Central Asia in the 19th Century", translated by Masoumeh Jamshidi, Farhang Quarterly, Vol. 43, 189-220.
Gürsoy Altuniș, Belkis (2002), “Sefaretnameler”, Türkler Ansiklopedisi, vol. 12, p.582-591/973-956.
Gustafson, James M. (2013), “Qajar Ambitions in the Great Game: Notes on the Embassy of ‘Abbas Qoli Khan to the Amir of Bokhara, 1844”, Iranian Studies, vol. 46, No. 4, p. 535-552.
Ḥasan b. ʿAbdullāh Šarābī (1965). Maḵzan ul-Vaqāyeʿ, edited by Karim Esfahanian and Qodratollah Roshani, Tehran: University of Tehran.
Hedāyat, Moḥammad Ḥasan ḵān (Moḵber ul-Salṭaneh) (1996). ḵāṭerāt va-ḵaṭarāt (Tūšeh-ee az Tārīḵ-e Šeš Pādešāh va Gošeh-ee az Dūre-ye Zendegī-ye Man), Tehran: Intishārāt-e Zavvār.
Hedāyat, Reżāqulī ḵān (2006). Safarnāmeh-ye ḵārazm, edited by Jamshid Kianfar, Tehran: Mīrāṯ-e Maktūb.
Herbette, Maurice (2017), "Une ambassade persane sous Louis XIV, d'apres des documents inedits avec treize planches hors texte", translated by Ali Qoli Khan Bakhtiari, Sardar Asad, edited and annotated by Seyed Mehdi Seyed Qutbi, Qom: Našr-e Maǰmaʿ al-Ḏaḵāʾer al-Islāmī.
Hossein b. ʿAbdullāh Šarabi (1994) Maḵzan ul-Vaqāyeʿ, edited by Karim Esfahanian and Qodratollah Roshani, Tehran: Asāṭīr.
Ḥosseīn ḵān Neẓām al-Dawlah (1978). Šarḥ-e Ma’mūrīyyat-e Āǰūdānbāšī-e Ḥosseīn ḵān Neẓām al-Dawlah, including the text of Safarnāma-e ʿAbd al-Fatḥ Garmrūdī, edited by Mohammad Moshiri, Tehran: Ašrafī publishing organization.
Jalali Naeeni, Mohammadreza (2011) "Embassy of Nouruddin Abdul Rahman Esfraeni", in Parts of the history of Iranian diplomacy (a selection of articles published by the Ministry of Foreign Affairs), 55-64.
Korkut, Hasan (2003). "Osmanlı Sefaretnâmeleri Hakkında
Yapılan Araştırmalar", Türkiye Araştırmalar Literatür Dergisi, Cilt 1, Sayı 2, 491-511.
Yapılan Araştırmalar", Türkiye Araştırmalar Literatür Dergisi, Cilt 1, Sayı 2, 491-511.
Maden. Sedat (2008), “Türk Edebiyatında Seyahatnameler ve Gezi Yzıları”, A. Ü. Türkiyat Araștırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 37 Erzurum.
Mashaeiḵ Faridani, Mohammad Hossein (2015) "Šāhruḵ's ambassador in the Deccan (a page from the history of political relations between Iran and India)", History of Foreign Relations, vol. 28, 111-136.
Minovi, Mojtaba (2536) "Avalīn Kārevān-e Maʿrefat" in History and Culture, Tehran: ḵārazmī.
Mīrzā Abū al-Ḥasan ḵān Īlčī (1985). Ḥeīratnāmeh, Safarnāmeh-e [Mīrzā] Abū al-Ḥasan ḵān Īlčī be London, edited by Hasan Morsal Vand, Tehran: Rasā Cultural Services Institute.
Mīrzā Ṣāleḥ Šīrāzī (1968). Safarnāmeh-e Mīrzā Ṣāleḥ Šīrāzī, edited by Esmail Raeen, Tehran: Rūzan.
Mīrzā Ṣāleḥ Šīrāzī (1983) Gozāreš-e Safar-e Mīrzā Ṣāleḥ Šīrāzī, edited by Homayun Shahidi, Tehran: Rāh-Nū Publishing House.
Mīrzā Ṣāleḥ Šīrāzī (1985), Maǰmūʿeh Safarnāmehā-ye Mīrzā Ṣāleḥ Šīrāzī, edited by Gholamhossein Mirza Saleh, Tehran: Našr-e Tārīḵ-e Īrān.
Mohit Tabatabai, Seyyed Mohammad (2013) "Embassy Ritual in Ancient Times", included in "Parts of the History of Iranian Diplomacy", 39-55.
Momtaḥen ul-Dawleh Šaqāqī, Mīrzā Moḥammad Hādī ḵān (2000) Ma’āṯīr Mahdīyya (in the history of the establishment of the Ministry of Foreign Affairs and new principles in international relations), Tehran: Ministry of Foreign Affairs Publications.
Motavali, Abdollah (2016) Foundations, frameworks and patterns of embassy and correspondence in the Safavid period, Arak: Arak University.
National Documents Organization, Document No. 310/8768.
Nur Yıldız, Sara (2012), “Persian in the Service of the Sultan: Historical Writing in Persian under the Ottomans during the Fifteenth and Sixteenth Centuries”, translated by Nasrollah Salehi, in Ottoman historiography and historians, 221-245.
Öztürk, Necdet (2012) "Some Considerations on Historiography in The Ottoman Empire", translated by Nasrollah Salehi, historiography and Ottoman historians, 91-100.
Pakalın, Mehmet Zeki (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Milli Eğitim Basıevi.
Panahi, Abbas (2009) "The Importance of Khwarazm's the Book of Embassy in the Travel Writing Tradition of the Qajar Era", Book of the Month of History and Geography, Vol. 128, 86-80.
Quds Naḵaʿī, Ḥasan (2011) "Sofarā’ va-Sefārat dar Īrān-e Bāstān ", included in " Parts of the History of Iranian Diplomacy", 9-39.
Rastegar Fasaei, Mansour (2010), Types of Persian Prose, Tehran: Samt.
Redhouse, James (1999), Türkçe/Osmanlıca/İngilizce Sözlük, İstanbul: Sev Matbaacılık ve Yayıncılık.
Riyahi, Mohammad Amin (1989), The Book of Embassies of Iran, Tehran: Tūs.
Safaei, Ebrahim (n.d) One hundred historical documents (Qajar period), second edition, Tehran: Bābak.
Safarnāmeh-e Mīrzā Fatḥ ḵān Garmrūdī be Urūpā dar Zamān-e Moḥammad Shāh Qāǰār (1968). Edited by Fathoddin Fattahi, Tehran: Čāpḵāneh-e Bānk-e Bāzargānī.
Salehi, Nasrollah (1391) " Dürri Effendi ", Encyclopedia of World of Islamic, Vol. 17, pp. 633-632.
Salehi, Nasrollah (1998) Documents from the process of concluding the second treaty of Erzurum (1258-1264 AH), Tehran: Ministry of Foreign Affairs Publications.
Salehi, Nasrollah (2012) Historiography and Ottoman Historians, Tehran: Research Institute for Islamic History.
Salehi, Nasrollah (2015) "Some Considerations on Persian Historiography in the Ottoman Empire", historical Studies of Islam, Q8, No. 30, 119-101.
Savaş, Ali Ibrahim (1999), Mustafa Hatti Efendi Viyana Sefaretnamesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Șemseddin Sami (1899) Turkish Dictionary, Islambul: Iqdām Maṭbaʿa-sī.
Shahri Barabadi, Mohammad (1990) "Research on political travelogues", Mishkat Quarterly, Vol. 26, 119-140.
Sharafi, Mahbobeh and Yari Motlaq, Meysam (2022), "Embassy in Ilkhani and Timurid Period: Obstacles and Challenges", Historical Essays, Q 13, No 2, 365-335.
Sharfi, Mahbubeh and Yari Mutlaq, Maitham (2023), "Embassy in the Timurid period; The ceremonies of welcoming and Acceptance of ambassadors", History of Islam and Iran, Q33, No. 148, 208-183.
Tabatabaei, Seyyed Javad (2010) An introduction to the theory of the decline of Iran, Tehran: Negāh-e Mo‘āṣere.
Teimouri, Ebrahim (2004) The Last Two Years: The Diaries of Sir John N. R. Campbell, British Envoy to in the court of Persia, 1833-1834, Tehran: University of Tehran.
Teimuori, Ebrahim (2005) "Opinions and Beliefs: Preservation of Documents and Historiography among Iranians", Āyandeh Magazine, Q 17, No. 9-12.
The history of the embassy of Haji Khalil Khan and Mohammad Nabi Khan to India (2000) by Gholam Hossein Mirza Saleh, Tehran: Kavīr.
Unat, Faik Reşit (1992), Osmanli Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi.
Vahedoost, Mahvash (2016), Iranian Literature in the Qajar Period (prose), Tehran: Soroūš.
Woodhead, Christine (2007) "An Experiment in Official Historioghraphy: The Post of Șehnameci in the Ottoman Empire", translated by Nasrollah Salehi, Mazdaknameh, Tehran: ḵāhān, 379-344.
)