نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

استاد گروه تاریخ، دانشگاه لرستان

چکیده

در دوران ایلخانی، بخش غربی ایالت جبال، در اسناد دیوانی، زیر عنوان کردستان قرار گرفت. نزهةالقلوب نخستین متنی است که اطلاعات مشروح و بسیار گرانبها دربارۀ جغرافیای تاریخی کردستان ارائه می‌دهد. در فهرستی که حمدالله مستوفی از شهرها و اماکن جغرافیاییِ این ناحیه ارائه می‌‌کند، برخی در طول قرون بعدی از میان رفته و اسامی برخی نیز در نتیجۀ سهو نسخه‌نویسان تحریف شده است. این پژوهش درصدد است تا براساس نزهةالقلوب، به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی به تعیین مکانِ برخی از شهرهای آن بپردازد. این مطالعه نشان می‌دهد که از هفده جای‌نام مذکور در نزهةالقلوب، چهار مورد زیر در استان کنونی سلیمانیه در عراق قرار داشتند: قلعۀ خفتیان در نزدیکی رود قلعه چولان، نیمراه در حوالی حلبچه، دربند زنگی در دهانۀ رود سیروان و دربند تاج‌خاتون در درۀ رود زاب کوچک و در محدودۀ شارباژیر. شش مورد دیگر نیز به ترتیب در محدوده استان کرمانشاهان قرار داشتند: الانی در نزدیکی جوانرود و دزبیل(= دربیل) احتمالاً درتنگ در نزدیکی سرپل زهاب، خوشان در نزدیکی کرند غرب، سلطان‌آباد چمچمال نیز در دامنۀ کوه بیستون و در نزدیکی شهر کنونی بیستون، دینور نیز در نزدیکی شهر کنونی سنقر کلیایی و بسطام( احتمالاً طاق بستان) در حاشیۀ شهر کرمانشاه. شش مکان دیگر نیز هنوز پابرجای هستند کرند، ماهیدشت، هرسین، کنگاور، کرمانشاه و الشتر( در لرستان).

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Importance of Nuzhat Al-Qulūb in Explaining Historical Geography and Determining the Place-Names of Kurdistan during the Ilkhanid Period

نویسنده [English]

  • Mohsen Rahmati

Professor, Department of History, Lorestan University

چکیده [English]

During the Ilkhanid Period, the western part of the province of Jibal was named Kurdistan in administrative documents. Nuzhat al-Qulūb is the first text to provide detailed and valuable data about Kurdistan's historical geography. Some of the mentioned cities were ruined in the next centuries, and the names of some places are erroneously recorded in various manuscripts of Nuzhat al-Qulūb. Based on Mostowfī's Nuzhat al-Qulūb, by the historical analytic method, this study seeks to determine the location of some of the Kurdistan cities. This study shows that of the seventeen place-names mentioned in Nuzhat al-Qulūb, four places located in the present-day province of Soleimānieh in Iraq, as follows: Khuftiyān Castle near the Qal'eh Chūlan River, Nīmrāh near Halabja, Darband-e Zangī at the mouth of Sirwān River and Darband-e Tādj Khātūn at Little Zab River Valley and within Shārbazhir. Also, six other places that have disappeared today had located within current Kermanshahān: respectively, the city of Alānī near Javanrūd, Dezbil (or Drbīl) or possibly Dartang near Sar pol-e Zahab, Khūshān near Kerend-e Gharb, Solṭānābād-e Chamchamāl at the foot of Bistūn Mountain and near the present city of Bistūn, Dīnavar near the present city of Sonqor-e Kolyai and Bastam (=Visṭām, probably current Tāq-e Bostān) on the outskirts of Kermānshāh. Six other places are still present: Kerend, Māhīdasht, Harsīn, Kangāvar, Kermānshāh, and Alīshtar (in Lorestan).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Īlkhānīd
  • Nuzhat al-Qulūb
  • Historical Geography
  • Kurdistan
  • Kermānshāhān
کتاب‌شناخت
ابن‌‌‌ اثیر، عزالدین علی (1386ق) الکامل فی‌التاریخ، تصحیح: کارل یوهانس تورنبرگ، بیروت: دارصادر.
ابن خردادبه، عبیدالله (1889) المسالک و الممالک، تصحیح: یان دخویه، لیدن: بریل.
ابن رسته، احمدبن‌عمر (1892) الاعلاق النفیسه، تصحیح: یان دخویه، لیدن: بریل.
ابن فقیه، احمدبن‌محمد همدانی (1885) مختصر البلدان، تصحیح: یان دخویه، لیدن: بریل.
ابن فوطی، عبدالرزاق‌بن‌احمد (1997) الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المأئة السابعه، حققه و علق علیه بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
اسکندر منشی (1382) عالم‌آرای عباسی، به کوشش: ایرج افشار، تهران: امیر کبیر.
اصطخری، ابراهیم‌بن‌محمد (1927) المسالک الممالک، تصحیح: یان دخویه، لیدن: بریل.
اصفهانی، عمادالدین کاتب (1318ق) زبدة النصره و عصرة الفطره، اختصره الفتح‌بن‌علی البنداری، قاهره: دارالکتب العربیه.
افوشته‌ای ‌نطنزی، محمودبن‌هدایت‌الله (1373) نقاوةالآثار فی ذکرالاخبار، تصحیح: احسان اشراقی، تهران: علمی و فرهنگی.
اقبال‌چهری، محمد و زاهد گراوند (1391) «در جست‌وجوی سلطان‌آباد چمچمال: مقایسه در منابع تاریخی با یافته‌های باستان‌شناختی تپه هله‌بگ»، مطالعات باستان‌شناسی، دورۀ4، شمارۀ2(پیاپی6).
امینی هروی، صدرالدین ابراهیم (1383) فتوحات شاهی، تصحیح: محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ایزدپناه، حمید(1376)، آثار باستانی و تاریخ لرستان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بدلیسی، شرف‌خان‌بن‌شمس‌‌الدین(1377) شرفنامه، به اهتمام: ولادیمیر ولییامینوف زرنوف، تهران: اساطیر.
بغدادی، صفی‌الدین عبدالمؤمن(1412) مراصد الاطلاع علی أسماء الأمکنه و البقاع، تحقیق و تعلیق: علی‌محمد البجاوی، بیروت: دارالمعرفه.
بلاذری، احمدبن‌یحیی(1421) فتوح البلدان، بیروت: دار و مکتبه الهلال. 
جوینی، عطاءالملک(1375) تاریخ جهانگشا، تصحیح: محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
چریکوف(1358) سیاحتنامه، مترجم: آبگار مسیحی، به‌کوشش: علی‌اصغر عمران، تهران: امیرکبیر.
حافظ ‌ابرو، شهاب‌الدین لطف‌الله(1350) ذیل جامع‌ التواریخ رشیدی، تصحیح: خان‌بابا بیانی، تهران: انجمن آثار ملی.
حسینی، صدرالدین ابوالفوارس(1933) اخبار الدوله السلجوقیه، تصحیح: محمد شفیع، لاهور: [بی‌نا].
خزرجی، ابودلف مسعربن‌مهلهل(1970) رسالة الثانیه، تصحیح: محمدمنیر مرسى، قاهره: عالم الکتب.
دینورى، ابوحنیفه‏(1368) الاخبار الطوال‏، تحقیق: عبد‌المنعم عامر و جمال‌الدین شیال‏، قم: منشورات الرضى.
راوندی، علی‌بن‌سلیمان(1363) راحة‌الصدور و آیةالسرور، تصحیح: محمد اقبال، تهران: علمی.
رحمتی، محسن(1393) «سلیمان‌شاه ایوه و حملۀ مغول»، فصلنامۀ مطالعات تاریخ اسلام، سال6،شمارۀ 22.
________(1395) «جغرافیای تاریخی ماسبذان در دورۀ سلجوقی»، فصلنامۀ فرهنگ ایلام، دورۀ 17، شمارۀ 53-52.
رشیدالدین فضل‌الله(1373) جامع‌التواریخ، تصحیح: محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: البرز.
روملو، حسن‌بیگ(1349) احسن‌التواریخ، تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
سلطانی، محمدعلی(1372) جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان، تهران: نشر سها.
سلماسی‌زاده، محمد و برهان عباسی(1396) «درنه شهری فراموش‌شده در ثلاث باباجانی»، مجلۀ پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال2، شمارۀ5 .
سنندجی، میرزا شکرالله(1375) تحفه ناصری، تصحیح: حشمت‌الله طبیبی، تهران: امیر کبیر.
عمری، احمدبن‌یحیى‌بن‌فضل‌الله (1412ق) مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، تحقیق: مصطفی مسلم و دیگران، ابوظبی: مجمع‌الثقافی.
قاشانی، عبدالله‌بن‌محمد (1384) تاریخ الجایتو، به اهتمام: مهین همبلی، تهران: علمی و فرهنگی.
قدامة‌بن‌جعفر (1889) الخراج، تصحیح: یان دخویه، لیدن : بریل.
قزوینی، زکریابن‌محمد [بی‌تا] آثارالبلاد و اخبارالعباد، بیروت: دارصادر.
مترجم، عباس و یعقوب محمدی‌فر (1384) «پیشنهادی برای تعیین محل شهر ایلخانی سلطان‌آباد چمچمال (بغداد کوچک) در بیستون کرمانشاه»، مجلۀ پیام باستان‌شناس، سال1، شمارۀ3.
مردوخ، محمد (1379) تاریخ مردوخ، تهران: کارنگ.
مستوفی، حمدالله (1362) نزهةالقلوب، تصحیح: گای لسترنج، تهران: دنیای کتاب.
مسعودی، علی‌بن‌حسین (1421) التنبیه و الاشراف، بیروت: دار و مکتبةالهلال.
مشیرالدوله، میرزاجعفرخان (1348) رسالۀ تحقیقات سرحدیه، به اهتمام: محمد مشیری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مقدسی، احمدبن‌محمد (1408ق) احسن ‌التقاسیم فی معرفة الاقالیم، تحقیق: الدکتور محمد مخزوم، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
منشی‌ قمی، احمدبن‌شرف‌الدین حسین‌(1363) خلاصة التواریخ، تصحیح: احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
نیشابوری، ظهیرالدین(1332) سلجوق‌نامه، تصحیح: اسماعیل افشار، تهران: کلاله خاور.
واله‌قزوینی، محمدیوسف(1382) ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم(حدیقۀ ششم و هفتم از خلد برین)، تصحیح: محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
وصاف‌شیرازی، شهاب‌الدین عبدالله(1338) تاریخ وصاف، به‌کوشش: محمدمهدی اصفهانی، تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا و کتابخانۀ جعفری تبریزی.
یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله (1409) معجم‌البلدان، تصحیح: فردیناند ووستنفلد، بیروت: دارصادر.
________(1362) المشترک وضعا و المفترق صقعا، ترجمه و انتخاب: محمد پروین گنابادی، تهران: امیرکبیر.
یزدی، شرف‌الدین علی(1387) ظفرنامه، تصحیح: سعید میرمحمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران: مرکز اسناد، موزۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
یعقوبی، احمدبن‌ابی واضح (1892) البلدان، تصحیح: یان دخویه، لیدن: بریل.
Le Strange, Guy (1905) The lands of the Eastern Caliphate, Cambridg: Cambridge University Press.
 

List of sources with English handwriting
-        Afvaštaī Naṭanzī, Maḥmūd b. Hidāyat allāh (1373 Š.), Niqāvat al-Āṯār fi Ẕikr al-Aḵbār, Edited by Eḥsān Ešrāqī, Tehran: ‘Elmī va Farhangī. [In Persian]
-        Amīnī Heravī, Ṣadr al-Dīn Ebrāhīm (1383 Š.), Fotūḥāta Šāhī, Edited by Moḥammadrezā Naṣīrī, Tehran: Anĵoman-e Āṯār va Mafāḵir Farhangī. [In Persian]
-        Baḡdādī, Ṣafīi al-Dīn ‘Abdul Mo‘min (1412), Marāṣid al-Eṭilā‘ ‘Alā Asmā al-Amkana va al-Boqā‘, Edited by ‘Alī Moḥammad al-Baĵāvī, Beirut: Dār al-Ma ‘rafa.
-        Balāẕorī, Aḥmad b. Yaḥyā (1421), Fotūḥ al-Boldān, Beirut: Dār va Maktaba al-Hilāl.
-        Bidlīsī, Šarafḵān b. Šams al-Dīn (1377 Š.), Šarafnāma, Edited by Vladimir Veliaminov-Zernov, Tehran: Asāṭīr. [In Persian]
-        Čerikof (Cherikov), Neil (1358 Š.), Sīyāhatnāmeh-ye Cherikof, Translated by Ābkār Masīḥī, Edited by ʻAlī Asḡar ʻomrān, Tehran: Amīr Kabīr. [In Persian]
-        Dīnavarī, Abuhanīfa (1368 Š.), Al-Aḵbār al-ṭivāl, Edited by ‘Abdul mon‘im ‘Āmir, ĵamāl al-Dīn Šīāl, Qum: Manšūrāt al-Rażī.
-        Eqbāl Čehrī, Moḥammad; Geravand, Zāhid (1391 Š.), “Dar ĵosteĵo-ye Solṭānābād Čamčāl: Moqāyesa dar Manāb‘a Tārīḵī ba Yāftahā-ye Bāstānšnāḵtī-e Tapa Hala Bag”, Moṭāle‘āt Bāstānšnāsī, 4. No. 2 (6). [In Persian]
-        Eṣfahānī, ‘Emād al-Dīn Kātib (1318), Zobdat al-Noṣra va ‘Oṣra al-Fiṭra, Edited by Al-Fatḥ b. ‘Alī al-Bondārī, Cairo: Dār al-Kotob al-‘Arabīya.
-        Eskandar Monšī (1382 Š.), ‘Ālam Ārā-ye ‘Abbāsī, Edited by Īraĵ Afšār, Tehran: Amīr Kabīr. [In Persian]
-        Esṭaḵrī, Ebrāhīm b. Moḥammad (1927), Al-Masālik va al-Mamālik, Edited by Michael Jan de Goeje, Lieden: Brill.
-        Ḥāfiẓ Abrū, Šahāb al-Dīn Loṭf allāh (1350 Š.), Ẕayl-e ĵāma‘a Tavārīḵ-e Rašīdī, Edited by ḵānbābā Bayānī, Tehran: Anĵoman-e Āṯār va Mafāḵir Farhangī. [In Persian]
-        Ḥosseinī, Ṣadr al-Dīn Abulfovaris (1933), Aḵbār al-Doulat al-Salĵūqīa, Edited by Moḥammad Šafī‘, Lāhūr. [In Persian]
-        Ibn Aṯīr, ‘Ez al-Dīn ‘Alī (1386), Al-Kāmil fi al-Tārīḵ, Edited by Carolus Johannes Tornberg, Beirut: Dār Ṣādir.
-        Ibn Faqīh, Aḥmad b, Moḥammad Hamedānī (1885), Moḵtaṣar al-Boldān, Edited by Michael Jan de Goeje, Lieden: Brill.
-        Ibn Fovatī, ‘Abdulrazāq b. Aḥmad (1997), Al-Ḥavādiṯ al-ĵama‘a va al-Taĵarib al-Nāfi‘a fi al-Ma‘ al-Sābi‘a, Edited by Bašār ‘Avvād Ma‘rūf, ‘Emād ‘Abdulsalām Raūf, Beirut: Dār al-Ḡarb al-Eslāmī.
-        Ibn ḵūrdādbeh, ‘Obaydullāh (1889), Al-Masālik va al-Mamālik, Edited by Michael Jan de Goeje, Lieden: Brill.
-        Ibn Rusta, Aḥmad b. ‘Omar (1892), Al-‘Alālq al-Nafīsa, Edited by Michael Jan de Goeje, Lieden: Brill.
-        Izadpanāh, Ḥamīd (1376 Š.), Āṯār-e Bāstānī va Tārīḵi-ye Loristān, Tehran: Anĵoman-e Āṯār va Mafāḵir Farhangī. [In Persian]
-        Ĵovainī, ‘Aṯā al-Malik (1375 Š.), Tārīḵ-e ĵahāngošā, Edited by Moḥammad Qazvīnī, Tehran: Donyā-ye Kitāb. [In Persian]
-        ḵazraĵī, Abudolaf Mas ‘ar b. Mohalhal (1970), Risāla al-ṯāniya, Edited by Moḥammad Monīr Morsī, Cairro: ‘Ālam al-Kotob.
-        Maqdasī, Aḥmad b. Moḥammad (1408), Aḥsan al-Taqāsīm fi Ma‘rifat al-Aqālīm, Edited by Moḥammad Maḵzūm, Beirut: Dār Eḥyā al-Torāṯ al-Arabī.
-        Mardūḵ, Moḥammad (1379 Š.), Tārīḵ-e Mardūḵ, Tehran: Kārang. [In Persian]
-        Mas‘ūdī, ‘Alī b. Ḥossein (1421), Al-Tanbīh va al-Īšrāf, Beirut: Dār va Makabata al-Hilāl.
-        Monšī Qumī, Aḥmad b. Šaraf al-Dīn Hossein (1363 Š.), ḵolāsat al-Tavārīḵ, Edited by Eḥsān Ešrāqī, Tehran: Danišgāh-e Tehrān. [In Persian]
-        Mostufī, Ḥamd allāh (1362 Š.), Nozhat al-Qolūb, Edited by Guy Le Strange, Tehran: Donyāye Kitāb. [In Persian]
-        Mošīr al-Doula, Mīrzā ĵafar ḵān (1348 Š.), Risāla Taḥqīqāt-e Sarḥdīya, Edited by Moḥammad Mošīrī, Tehran: Bonyād-e Farhanq-e Īrān. [In Persian]
-        Motarĵim, ‘Abbas; Moḥammadīfar, Ya‘qūb (1384 Š.), “Pīšnahādī barāye Ta‘īīn-e Maḥal-e Šahr-e Īlḵānī-ye Solṭānābād-e Čamčāl (Baḡdād-e Kūčak) dar Bīstūn-e Kermānšāh”, Maĵala Payām-e Bāstānšinās, 1, No. 3. [In Persian]
-        Rāvandī, ‘Alī b. Solaymān (1363 Š.), Rāḥat al-Ṣodūr va Āyat al-Sorūr, Edited by Moḥammad Eqbāl, Tehran: ‘Elmī. [In Persian]
-        Raḥmatī, Moḥsin (1395 Š.), “ĵoḡrāfīā-ye Tārīḵī-ye Māsbaẕān dar Dora-ye Salĵūqī”, Faṣlnama Farhang-e Elām, 17, No. 52-53. [In Persian]
-        Raḥmatī, Moḥsin (1393 Š.), “Solaymān Šāh Ayva va Ḥamlaya Moḡol”, Faṣlnama Motāli‘āt Tārīḵ-e Eslām, 6, No. 22. [In Persian]
-        Rašīd al-Dīn Fażl allāh (1373 Š.), ĵāma‘al-Tavārīḵ, Edted by Moḥammad Rošan, Moṣṭafā Mūsavī, Tehran: Alborz. [In Persian]
-        Rūmlū, Ḥasan Bayg (1349 Š.), Aḥsan al-Tavārīḵ, Edited by Abdul Ḥossein Navāī, Tehran: Bongāh-e Tarĵoma va Našr-e Kitāb. [In Persian]
-        Salmāsīzāda, Moḥammad; ‘Abbāsī, Borhān (1396 Š.), “Darna Šahrī Farāmūš Šoda dar ṯalāṯ Bābāĵānī”, Maĵala Peĵūhiš dar Honar va ‘Ulūm-e Ensānī, 2, No. 5. [In Persian]
-        Sanandaĵī, Mīrzā Šokr allāh (1375 Š.), Toḥfa Nāṣirī, Edited by Ḥišmat allāh Ṭabībī, Tehran: Amīr Kabīr. [In Persian]
-        Solṭānī, Moḥammad ‘Alī (1372 Š.), ĵoḡrāfīā-ye Tārīḵī va Tārīḵ-e Mofaṣal-e Kermānšāhān, Tehran: Alborz. [In Persian]
-        ‘Umarī, Aḥmad b. Yaḥyā b. Fażl allāh (1412), Masālik al-Abṣār fi Mamālik al-Amṣār, Edited by Moṣṭafā Moslim and others, Abu Dhabi: Maĵma‘ al-ṯaqāfī.
-        Qāšānī, ‘Abd allāh b. Moḥammad (1384 Š.), Tārīḵ-e Ulĵaytū, Edited by Mahīn Hambalī, Tehran: ‘Elmī va Farhangī. [In Persian]
-        Qazvīnī, Zakarīā b. Moḥammad (n.d.) Āṯār al-Bilād va Aḵbār al-‘Ebād, Beirut: Dār Ṣādir.
-        Qodāma b. ĵafar (1889), Al-ḵarāĵ, Edited by Michael Jan de Goeje, Lieden: Brill.
-        Niyšābūrī, Ẓahīr al-Dīn (1332 Š.), Salĵūqnāma, Edited by Esmā‘īl Afšār, Tehran: Kalāla ḵāvar. [In Persian]
-        Vāla Qazvīnī, Moḥammad Yūsif (1382 Š.), Īrān dar Zamān-e Šāh Ṣafī va Šāh ‘Abbas Dovvom (Ḥadīqa Šišom va Haftom az ḵold-e Barīn), Edited by Moḥammadreżā Naṣīrī, Tehran: Anĵoman-e Āṯār va Mafāḵir Farhangī. [In Persian]
-        Vaṣṣāf Šīrāzī, Šahāb al-Dīn ‘Abdullāh (1338 Š.), Tārīḵ-e Vaṣṣāf, Edited by Moḥammad Maḥdī Eṣfahānī, Tehran: Kitābḵāna Ebn-e Sīnā va Kitābḵāna Jafarī Tabrīzī. [In Persian]
-        Ya‘qūbī, Aḥmad b. Abī Vāżiḥ (1892), Al-Boldān, Edited by Michael Jan de Goeje, Lieden: Brill.
-        Yāqūt Ḥamavī, Šahāb al-Dīn Abu ‘Abdullāh (1409), Mo‘ĵam al-Boldān, Edited by Ferdinand Wüstenfeld, Beirut: Dār Ṣādir.
-        Yāqūt Ḥamavī, Šahāb al-Dīn Abu ‘Abdullāh (1362 Š.), Al-Moštarak Vaż‘an val-Moftaraq Ṣiq‘an, Edited by Moḥammad Parvīn Gonābādī, Tehran: amīr Kabīr.
-        Yazdī, Šaraf al-Dīn ‘Alī (1387 Š.), Ẓafarnāma, Edited by Sa‘īd Mīr Moḥammad Ṣādiq va Abdul Ḥossein Navāī, Tehran: Markaz-e Asnād, Mūza Kitābḵāna-ye Maĵlis Šorā-ye Eslāmī. [In Persian]
 
Reference in English
 
-        Le Strange, Guy (1905) The lands of the Eastern Caliphate, Cambridg: Cambridge University Press.