نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ، دانشگاه آزاد تهران علوم و تحقیقات

چکیده

بررسی تاریخ‌پژوهی کشورهای همسایۀ ایران و نحوۀ نگریستن آنها به میراث و تاریخ مشترک گذشته، زمینه‌ای مناسب برای گفت‌وگوی علمی بین متفکران کشورهاست. مقالۀ حاضر با بررسی و تحلیل رویکرد تاریخ‌پژوهان تاجیکستان به دولت سامانیان، میراث مشترک این کشورها، سعی دارد تا به تلاش‌های مکمل ایشان از پژوهش‌های معاصر ایرانی نیز توجه کند. مورخان تاجیک در دورۀ شوروی با فراهم‌کردن بستر هویت قومی، تاریخ‌پژوهی دورۀ استقلال را جهت دادند و با برجسته‌کردن جنبۀ هویت‌ساز دولت سامانی، به‌ویژه دورۀ امیراسماعیل سامانی، درصدد الگوسازی عملی از یک «دولتدار» و« امیر عادل» برآمدند. آنها هویت دیگری را به شکل مبهم در شوروی و به‌طور برجسته در قوم ترک و ملت تاجیک جست‌وجو می‌کنند که خوشبختانه تاکنون، ستیزی با هویت ایرانی نداشته است. تاریخ‌پژوهی دورۀ استقلال سعی دارد وجه ایجابی هویتی را در«خودی امیراسماعیل» و وجه سلبی را در«دیگر ازبک و ازبکستان» جست‌وجو کند. این رویکرد، اگرچه پاره‌ای نواقص روشی و محتوایی را به شیوۀ تاریخ‌پژوهان تاجیکستان در دورۀ استقلال تحمیل کرده است، همچنان از عنایت ویژۀ ایشان به پژوهش‌های ایرانیان و تداوم آن و اجتناب از رویکرد تهاجمی به فرهنگ ایرانی برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Analysis of Contemporary Tajik Historian's Approach to the Samanid Government

نویسنده [English]

  • Javad Heravi

Assistant Professor in department of History, Azad University, Science and Research, Tehran.

چکیده [English]

Studying the historiography of Iran's neighboring countries, and how they view the shared heritage and history of the past, is a field for scholarly dialogue among thinkers. The present article attempts to consider the focus of their viewpoints on analyzing the approach of Tajikistan scholars to the Samanid as a shared heritage and tries to consider their complementary efforts in contemporary Iranian research. Tajik historians in the Soviet era, providing a platform for ethnic identity, directed the historiography. The same way, emphasizing the identity-building aspect of the Samanid, especially during Amir Ismail Samani, sought a practical model of a "statesman" and "Amir 'Adel." They are vaguely searching for another identity in the Soviet Union, especially among the Turk and Tajik people, who, fortunately, have not yet been at odds with the Iranian identity. Independent historiography seeks to find the positive side of identity in "Amir Ismail himself" and the opposing side in "Uzbek and Uzbekistan". Although this approach has imposed some methodological and content shortcomings on Tajik historians during independence, it continues to pay special attention to Iranian research and its perpetuation and avoid an aggressive approach to Iranian culture.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Historical Research
  • Samanid’s Government
  • National identity
  • Tajikistan Independence
  • Tajik Historians
کتاب‌شناخت
آبادیان، حسین(1388) «مؤلفه‌های هویت ملی در برخی آثار مکتوب نیمۀ نخست دورۀ قاجار»، دو فصلنامۀ تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، تهران: دانشگاه الزهراء، شمارۀ 3، پاییز و زمستان.
ابن‌فندق، ابوالحسن(1361) تاریخ بیهق، تصحیح و تعلیق: احمد بهمنیار، تهران: فروغی .
استار، ا.ف. (1398) روشنگری در محاق، عصر طلایی آسیای میانه، مترجم: حسن افشار، تهران: نشر مرکز.
بایمت اُف، لقمان(1378) «بررسی و نقد دو کتاب تاریخ سامانیان در ایران و تاجیکستان» ،کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شهریور.
_______________ «نقد کتاب ایران در زمان سامانیان»، مجلۀ ایران‌شناخت، پاییز.
_________(1379) «شکل‌گیری تاریخ‌نگاری ملی در ایران»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، بهمن.
_________(1381) «دو کتاب تاریخی دربارۀ سامانیان»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، مرداد و شهریور.
_________(1381) «نقد و نظری بر کتاب دولت‌داری تاجیکان»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، اسفند.
_________(1382) «نقدی بر کتاب تاجیکان»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، فروردین، شمارۀ 66 .
حاتم‌اُف، نماز(1383) «در بخارا بخار گردیدیم»، مجموعۀ تاجیکان، آریایی‌ها و فلات ایران، به‌کوشش: میرزا شکورزاده، تهران: سروش.
حضرت صباحی(1383) «عمر دروغ کوتاه است» مجموعۀ تاجیکان، آریایی‌ها و فلات ایران، به‌کوشش: میرزا شکورزاده، تهران: سروش.
خدایی شریف‌اُف(1393) «نهضت خودآگاهی در ادبیات فارسی»، مجموعۀ سامانیان و نقش آنها در اعتلای تمدن و فرهنگ ایران‌زمین، به‌کوشش: کیوان پهلوان و احمد صمدی، تهران: انتشارات آرون.
رجب‌زاده، عسکرعلی و دیگران(1379) سهم مردمان ایرانی در رشد تمدن بشری، دوشنبه: بنیاد بین المللی باربد.
رحمانی، روشن(1393) «روایت‌های مردمی دربارۀ سامانیان از نگاه نظام‌الملک همچون امیر عادل»، مجموعۀ سامانیان و نقش آنها در اعتلای تمدن و فرهنگ ایران زمین، به‌کوشش: کیوان پهلوان و احمد صمدی، تهران: انتشارات آرون.
شکورزاده، میرزا (1373) تاجیکان در مسیر تاریخ، تهران: انتشارات الهدی.
شکوری بخارایی، محمدجان(1383) «معنویت و احیا ملی»، مجموعۀ تاجیکان، آریایی‌ها و فلات ایران، به‌کوشش: میرزا شکورزاده، تهران: سروش.
سعدی‌زاده سمرقندی، سعید(1383) «از تاریخ سیاسی تاجیکان سمرقندی»، مجموعۀ تاجیکان، آریایی‌ها و فلات ایران، به‌کوشش: میرزا شکورزاده، تهران: سروش.
شعردوست، علی‌اصغر(1378) نامۀ آل سامان (مجموعه مقالات)، تهران: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان.
طاهرجان اُف، عبدالرحمان(1386) رودکی و روزگار و آثار، مترجم: میرزا ملااحمد، تهران: امیرکبیر.
عبدالله یُف، سعدالله(1378) امیراسماعیل سامانی، تهران: مجمع علمی تمدن و فرهنگ سامانی  .
عیسی متوف، معروف(1393) «سامانیان و شکل‌یابی تاریخ‌نگاری ملی»، مجموعۀ سامانیان و نقش آنها در اعتلای تمدن و فرهنگ ایران زمین، به‌کوشش کیوان پهلوان و احمد صمدی، تهران: انتشارات آرون.
غفوراُف، باباجان (1376) «علل اوجگیری و سقوط سامانیان»، مترجم: میرزا ملااحمد، مجلۀ ایران‌شناخت، پاییز، ش 6.
غفوراُف، باباجان (1377/ 1997) تاجیکان، تاریخ قدیم، قرون وسطی و دورۀ نوین، دوشنبه:کتابفروشی عرفان.
فرای، نورتروپ (1377) تحلیل نقد، مترجم: صالح حسینی، تهران: نیلوفر.
گلجان، مهدی (1384) میراث مشترک(نظری اجمالی بر حوزۀ فرهنگ و تمدن شرق ایران و ماوراءالنهر)، تهران: امیرکبیر.
محبت اُف، خال‌نظر(1999) تاجیکستان، پاریس: انجمن رودکی.
محبی، احمدعلی (1334) سامانیان، کابل: انجمن تاریخ افغانستان.
مختاراُف، احرار (1997) امیران و وزیران سامانی، دوشنبه: انتشارات آل سامان.
مرادعلی بیگ‌زاده لنگرودی، عبدالله(1383) «خیال‌بافی پان‌ترکیست‌ها- واقعیت تاریخی»، مجموعۀ تاجیکان، آریایی‌ها و فلات ایران، به‌کوشش: میرزا شکور‌زاده، تهران: سروش.
مس‌اُف، رحیم(1395) تاریخ تاجیکان با مُهر کاملاً سری(بخشی از تاریخ فاش‌نشدۀ تاجیکان در اوایل قرن بیستم)، به‌کوشش: آرش ایران‌پور، تهران: شیرازه.
ملکی، یوسف(1378) شکوفایی علوم در دورۀ حکومت سامانی، تبریز: دریای سخن .
ناجی، محمدرضا(1380) سامانیان دورۀ شکوفایی فرهنگ ایرانی اسلامی، تهران: دفتر پژوهش‌های اسلامی.
__________(1386) فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان، تهران: امیر کبیر.
ملااحمد، میرزا (1395) سیری در عالم ایران‌شناسی(مجموعۀ مقالات)، تصحیح: جواد هروی، تهران: نشر گلبرگ.
هروی، جواد (1371) ایران در زمان سامانیان، با مقدمه و تصحیح: اسماعیل رضوانی، مشهد: نشر نوند .
________(1380) تاریخ سامانیان عصر طلایی ایران بعداز اسلام، تهران: امیرکبیر.
یعقوب شاه، یوسف شاه(1383) «تاجیکان(پیرامون اتنوگینز)»، مجموعۀ تاجیکان، آریایی‌ها و فلات ایران، به‌کوشش: میرزا شکورزاده، تهران: سروش.
Бекзода, Комил (2000) Паёмбарони фарханги мо, (чилди, аввал), (Душанбе.
بیک‌زاده، کامل(2000) پیامبران فرهنگ ما، دوشنبه: نشر نادر.
Халимиён, Саидиn (1999) Исмоили Сомонӣ, Душанбе, Адиб.
حلیمیان، سعید(1999) اسماعیل سامانی، نشرادیب، دوشنبه: ادب.
Худоӣ, Шарифов (1999) Шоирони Ахди Сомониён, Душанбе, Адиб.
-خدایی شریف اُف (1999) شاعران عهد سامانیان، به کوشش: عبدالشکور عبدالستار ، دوشنبه: نشر ادیب.
Рустам, Шарофиддини (1999) Давлати Сомониён ва забони адабии тоҷик, Душанбе.
رستم‌اُف، شرف‌الدین(1999) دولت سامانی و زبان ادبی تاجیک، دوشنبه.
Солех, Мухаммадзамони (1999) Дебори Хуросон, Душанбе, Ирфон.
صالح، محمدزمان(1999) دیوار خراسان، دوشنبه: نشر عرفان.
Мухтор, Шокири (1997) Рӯдаки дар шеъри ҷахон, Панчекат, соли. 
مختاراُف، شاکر (1997) رودکی در شعر تاجیک، پنجکنت: انتشارات ساله.
Назаров, Хакназар, (1999) Авомили сууд ва сукути давлати Сомониён, Душанбе, Ирфон.
نظراُف، حق‌نظر(1999) عوامل صعود و سقوط دولت سامانیان، دوشنبه: انتشارات آل سامان.
Неъматов, Нуъмон ( 1999) Давлати точикбунёди Сомониён, Тоҷикистон, Душанбе, Ирфон.
نعمت‌اُف، نعمان(1999) دولت تاجیک بنیاد سامانی، دوشنبه: نشر عرفان.
Неъматов, Нуъмо (1987) Давлати Сомониён ва Хуросон дар9- 10, Тоҷикистон, Душанбе, Ирфон.
نعمت‌اُف، نعمان (1987) دولت سامانیان و خراسان در عصرهای 10-، دوشنبه: نشر عرفان.

List of sources with English handwriting
-         Ābādīān, Ḥossein (1388 Š.), “Moalelfahā-ye Hovviat-e Millī dar barḵī Āṯār-e Maktūb-r Nīma-ye Naḵost-e Dora-ye Qāĵār”, Tārīḵnigarī va Tārīḵnigārī, No. 3, Fall & Winter. [In Persian]
-         ‘Abdullāhev, Sa‘d allāh (1378 Š.) Amīr Esmā‘īl Sāmānī, Tehran: Maĵma‘ Tārīḵ va Tamaddon-e Sāmānī. [In Persian]
-         Baymetov, Luqmān (1378 Š.), “Barrasī va Naqd-e do Kitāb-e Tārīḵ-e Sāmānīān dar Īrān va Āsīā-ye Mīāna”, Kitāb-e Māh-e Tārīḵ va ĵoḡrāfīā, Šahrīvar. [In Persian]
-         Baymetov, Luqmān (1381 Š.), “Do Kitāb-e Tārīḵī darbara-ye Sāmānīān”, Kitāb-e Māh-e Tārīḵ va ĵoḡrāfīā, Mordād & Šahrīvar. [In Persian]
-         Baymetov, Luqmān (1381 Š.), “Naqd va Nazarī bar Kitāb-e Dolatdārī-e Tāĵīkān”, Kitāb-e Māh-e Tārīḵ va ĵoḡrāfīā, Esfand. [In Persian]
-         Baymetov, Luqmān (1378 Š.), “Naq-e Kitāb-e Īrān dar Zamān-e Sāmānīān”, Maĵala Īrān Šināḵt, Fall. [In Persian]
-         Baymetov, Luqmān (1382 Š.), “Naqdī bar Kitāb-e Tāĵīkān”, Kitāb-e Māh-e Tārīḵ va ĵoḡrāfīā, Farvardīn, No. 66. [In Persian]
-         Baymetov, Luqmān (1379 Š.), “Šiklgīrī-e Tārīḵnegārī-e Millī dar Īrān”, Kitāb-e Māh-e Tārīḵ va ĵoḡrāfīā, Bahman. [In Persian]
-         Ḡafūrov, Bābāĵān (1376 Š.), “‘Elala Oĵgīrī va Soqūṭ-e Sāmānīān”, Translated by by Mīrzā Mollā Aḥmad, Maĵala Īrān Šināḵt, Fall, No.6. [In Persian]
-         Ḡafūrov, Bābāĵān (1377 Š.), Tāĵīkān, Tārīḵ-e Qadīm, Qorūm-e Vostā va Doraya Novīn, Došanba: Kitābforūšī ‘Erfān. [In Persian]
-         Golĵān, Mahdī (1384 Š.), Mīrāṯ-e Moštarak (Naṭarī Eĵmālī bar oza Tamadon-e Šarq-e Īrān va Māvarā al-Nahr, Tehran: Amīr Kabīr. [In Persian]
-         Ḥātamov, Namāz (1383 Š.), “Dar Boḵārā Boḵār Gardīdīm”, Maĵmū‘a-ye Tāĵīkān, Āryāīhā va Falāt-e Īrān, Edited by Mīrzā Šakūrzāda, Tehran: Sorūš. [In Persian]
-         Ḥażrat Ṣobāḥī (1383 Š.), “‘Omr-e Dorūḡ Kūtāh Ast”, Maĵmū‘a-ye Tāĵīkān, Āryāīhā va Falāt-e Īrān, Edited by Mīrzā Šakūrzāda, Tehran: Sorūš. [In Persian]
-         Hiravī, ĵavād (1371 Š.), Īrān dar Zamān-e Sāmānīān, Edited by Moḥammad Esmāīl Rizvānī, Mašhad: Našr-e Navīd. [In Persian]
-         Hiravī, ĵavād (1380 Š.), Tārīḵ-e Sāmānīān ‘Asr-e alāī-ye Īrān-e Ba‘d az Eslām, Tehran: Amīr Kabīr.
-         Ibn Fondoq, Abulḥasan (1361 Š.), Tārīḵ-e Bayhaq, Edited by Aḥmad Bahmanyār, Tehran: Forūḡī. [In Persian]
-         ‘Īsāmetov, Ma‘rūf (1393 Š.), “Sāmānīān va Šiklyābī-e Tārīḵnigārī-ye Millī”, Maĵmū‘a-yeSāmānīān va Naqš-e Ānhā dar ‘Etelā-ye Tamadon va Farhang-e Īrānzamīn, Edited by Kayvān Pahlavān & Aḥmad Ṣamadī, Tehran: Ārūn. [In Persian]
-         ḵodāīī Šarīfov (1393 Š.), “Nahżat-e ḵodāgāhī dar Adabīāt-e Fārsī”, Maĵmū‘a-yeSāmānīān va Naqš-e Ānhā dar ‘Etelā-ye Tamadon va Farhang-e Īrānzamīn, Edited by Kayvān Pahlavān & Aḥmad Ṣamadī, Tehran: Ārūn. [In Persian]
-         Malikī, Yusof (1378 Š.), Šokūfāīī-ye ‘Olūm dar Doraya okūmat-e Sāmānī, Tabriz: Daryay-e Soḵān. [In Persian]
-         Misov, Raḥīm (1395 Š.), Tārīḵ-e Tāĵīkān bā Mohr-e Kamilan Serrī (Baḵšī az  Tārīḵ-e Fāšnašoda-ye Tāĵīḵān dar Avāyila Qarn-e Bistum, Edited by Āraš Īrānpūr, Tehran: Šīrāza. [In Persian]
-         Moḥabatov, ḵāl Naẓar (1999), Tāĵīkistān, Paris: Anĵoman-e Rūdakī. [In Persian]
-         Moḥibī, Aḥmad ‘Alī (1334 Š.), Sāmānīān, Kabul: Anĵoman-e Tārīḵ-e Afqānistān. [In Persian]
-         Moḵtārov, Aḥrār (1997), Amīrān va Vazīrān-e Sāmānī, Došanba: Entišārāt-e Āl-e Sāmān. [In Persian]
-         Morād ‘Alī Baygzada Langirūdī (1383 Š.), “ḵīālbāfī Pānturkiīsthā- Vaqiīat-e Tārīḵī”, Maĵmū‘a-ye Tāĵīkān, Āryāīhā va Falāt-e Īrān, Edited by Mīrzā Šakūrzāda, Tehran: Sorūš. [In Persian]
-         Nāĵī, Moḥammadreżā (1380 Š.), Sāmānīān Doraya Šokūfāīī-ye Farhang-e Īrānī Eslāmī, Tehran: Daftar-e Peĵūhešhā-ye Eslāmī. [In Persian]
-         Nāĵī, Moḥammadreżā (1386 Š.), Sairī dar ‘Ālam-e Īrānšināsī (Maĵmū ‘a Maqālat), Edited by ĵavād Hiravī, Tehran: Našr-e Golbarg. [In Persian]
-         Rahmānī, Rošan (1393 Š.), “Ravāyathā-ye Mardomī darbāra-ye Sāmānīān az Nigāha Niẓām al-Molk Hamčon Amīr Ādil”, Maĵmū‘a-yeSāmānīān va Naqš-e Ānhā dar ‘Etelā-ye Tamadon va Farhang-e Īrānzamīn, Edited by Kayvān Pahlavān & Aḥmad Ṣamadī, Tehran: Ārūn. [In Persian]
-         Raĵabzada, ‘Askar ‘Alī Et al. (1379 Š.), Sahm-e Mardomān-e Īrānī dar Rošd-e Tamaddon-e Bašarī, Došanba: Bonyād-e Bayn al-Millī Bārbad. [In Persian]
-         Šakūrzāda, Mīrzā (1373 Š.), Tāĵīkān dar Masīr-e Tārīḵ, Tehran: Entešārāt-e al-Hodā. [In Persian]
-         Šardūst, Ālī Asqar (1378 Š.), Nāma Āl-Sāmān (Maĵmūa Magālāt), Tehran: Maĵma‘ Tārīḵ va Tamaddon-e Sāmānī. [In Persian]
-         Ṭāhirĵānov, Ābdulraḥmān (1386 Š.), Rūdakī va Rūzigār va Āār-e Ou, Translated by Mīrzā Mollā Aḥmad, Tehran: Amīr Kabīr. [In Persian]
-         Ya‘qūb Šāh, Yusof Šāh (1383 Š.), “Tāĵīkān (Pirāmūn Ethnogiīnz)”, Maĵmū‘a-ye Tāĵīkān, Āryāīhā va Falāt-e Īrān, Edited by Mīrzā Šakūrzāda, Tehran: Sorūš. [In Persian]
 
References in Russian
-         Бекзода, Комил (2000) Паёмбарони фарханги мо, (чилди, аввал), (Душанбе.
بیک‌زاده، کامل(2000) پیامبران فرهنگ ما، دوشنبه: نشر نادر.
-         Халимиён, Саидиn (1999) Исмоили Сомонӣ, Душанбе, Адиб.
حلیمیان، سعید(1999) اسماعیل سامانی، نشرادیب، دوشنبه: ادب.
-         Худоӣ, Шарифов (1999) Шоирони Ахди Сомониён, Душанбе, Адиб.
-          خدایی شریف اُف (1999) شاعران عهد سامانیان، به کوشش: عبدالشکور عبدالستار ، دوشنبه: نشر ادیب.
-         Рустам, Шарофиддини (1999) Давлати Сомониён ва забони адабии тоҷик, Душанбе.
-          رستم‌اُف، شرف‌الدین(1999) دولت سامانی و زبان ادبی تاجیک، دوشنبه.
-         Солех, Мухаммадзамони (1999) Дебори Хуросон, Душанбе, Ирфон.
صالح، محمدزمان(1999) دیوار خراسان، دوشنبه: نشر عرفان.
-         Мухтор, Шокири (1997) Рӯдаки дар шеъри ҷахон, Панчекат, соли. 
مختاراُف، شاکر (1997) رودکی در شعر تاجیک، پنجکنت: انتشارات ساله.
-         Назаров, Хакназар, (1999) Авомили сууд ва сукути давлати Сомониён, Душанбе, Ирфон.
نظراُف، حق‌نظر(1999) عوامل صعود و سقوط دولت سامانیان، دوشنبه: انتشارات آل سامان.
-         Неъматов, Нуъмон ( 1999) Давлати точикбунёди Сомониён, Тоҷикистон, Душанбе, Ирфон.
نعمت‌اُف، نعمان(1999) دولت تاجیک بنیاد سامانی، دوشنبه: نشر عرفان.
-         Неъматов, Нуъмо (1987) Давлати Сомониён ва Хуросон дар 9- 10, Тоҷикистон, Душанбе, Ирфон.
نعمت‌اُف، نعمان (1987) دولت سامانیان و خراسان در عصرهای 10-، دوشنبه: نشر عرفان.
 
References in English
-         Northrop Frye, Herman (1957), Anatomy of Criticism, New Jersey: Princeton University Press.
-         Starr, Steven Frederick (2015), Lost Enlightenment: Central Asia's Golden Age from the Arab Conquest to Tamerlane, Princeton: Princeton University Press.