نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه بیرجند

2 کارشناس ارشد تاریخ پیام نور مشهد

چکیده

در میان مؤلفه‌‌های هویتی یک متن تاریخی، عنوان اثر جایگاه ویژه‌‌ای به خود اختصاص داده است. نام هر اثر تاریخی، عامل تمایز و شناسایی آن از دیگر آثار و معیار معرفی مضامین مندرج در آن است. انجام مطالعات در حیطۀ نام‌‌پژوهی منابع تاریخی می‌تواند افق تازه‌‌ای را فراروی پژوهشگران این رشته بگشاید. مقالۀ حاضر، با خوانش هرمنوتیکی نام‌‌گزینی منابع تاریخ ایران اسلامی در نظر دارد که به تحلیل دلایل نام‌‌گذاری متون مذکور بپردازد. هدف اصلی در این خوانش نشان‌دادن عناصر و عواملی است که در فرایند تولید نام متن مؤثرند. دورۀ‌‌ مطالعه‌شده در این نوشتار، متون سدۀ پنجم تا چهاردهم هجری قمری است. دستاوردهای حاصل از این بررسی نشان می‌‌دهد که نام‌‌گزینی منابع تاریخ ایران بعد از اسلام تحت تأثیر برخی عوامل متنی و فرامتنی است که در میان آنها، بهره‌‌گیری از صنایع ادبی، تقلید از شیوه‌‌های نام‌‌گذاری در آثار پیشین، نقش ایدئولوژی حاکمیت و بینش مورخ بیشترین تأثیر را داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Hermeneutic Reading of Title Selection in Islamic Iranian Historical Sources (11-20 CE/5-14 Century AH)

نویسندگان [English]

  • Zahra Alizadehbirjandi 1
  • Somayeh Poursoltani 2

1 Associate Professor, Department of History, University of Birjand

2 MA in History, Payame Noor University, Mashhad Branch

چکیده [English]

The title of work has a special place among identity-related components of a historical text. The title of historical work is a critical factor for identifying and distinguishing from other works and can act as a criterion to introduce its themes. Studies on title selection in historical sources can open new horizons for researchers in this field. The present study offers a hermeneutic reading of title selection in historical sources of Islamic Iran to analyze factors contributing to selecting the title of these texts. The primary purpose of this reading is to show factors and elements affecting the process of title selection. This study explores texts from 11 to 20 Century CE (5-14 Century AH). Results of this study show that the selection of titles in Iranian historical sources after Islam was affected by certain textual and hypertextual factors, the most influential factors being the use of stylistic devices, imitation of existing titling methods, the role of state ideology, and the perceptions of the historian.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Title Selection
  • Historical Sources of Islamic Iran
  • Hermeneutic
  • Textual Factors
  • Hypertextual Factors
کتاب‌شناخت
ابن بی‌بی، حسین‌بن‌محمد(1390) الاوامر العلائیه فی الامور العلائیه. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
استخری، پروین(1385) «در آستانۀ تحقیق: خیرات حسان»، آینۀ میراث، شمارۀ 33 و 34.
استرآبادی، مهدی( 1384) درۀ نادره. مصحح: جعفر شهیدی، تهران: علمی و فرهنگی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان(1307ق) خیرات حسان، بی‌نا: بی‌جا.
ــــــــــــــــــــــــــــــ(1357) خلسه، تهران: توکا.
آرام، باقر(1386) اندیشۀ تاریخ‌نگاری عصر صفوی، تهران: امیرکبیر.
آقاگل‌‌زاده، فردوس(1385) تحلیل گفتمان انتقادی، تهران: علمی و فرهنگی.
بدلیسی، شرف‌خان(1377) شرفنامه، تهران: اساطیر.
بلخر، ژوزف(1393) آشنایی با مبانی هرمنوتیکی امیلیوبتی، مترجم: محمدحسین مختاری، قم: عروة‌الوثقی.
بیات، عزیزالله(1383) شناسایی منابع و مآخذ تاریخ ایران، تهران: امیرکبیر.
بیهقی، ابوالفضل(1388) تاریخ بیهقی، تهران: سخن.
ترکمنی آذر، پروین(1392) تاریخ‌نگاری در ایران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
توکلی‌‌طرقی، محمد(1395) تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، تورنتو: کتاب ایران‌‌نامه.
جعفریان، رسول و فرشته کوشکی (1388) «رسالۀ تنبیه‌الغافلین و عبرةللناظرین در قحطی اصفهان»، فصلنامۀ پیام بهارستان، شمارۀ 3.
جهانگیرمیرزا(1384) تاریخ نو، تهران: نشرعلم.
خسروی، الهه(1394) «بررسی عوامل مؤثر در نگارش تاریخ‌های محلی عصر قاجار»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه بیرجند.
خنجی، فضل‌الله‌بن‌روزبهان(1382) تاریخ عالم آرای امینی، تهران: میراث مکتوب.
خواندمیر، غیاث‌‌الدین(2535) دستورالوزراء، تهران: اقبال.
____________(1380) حبیب السیر، تهران: خیام.
خورموجی، محمدجعفر(1344) حقایق‌‌ الخبار ناصری، تهران: زوار.
خیرآبادی، محمدنبی و ابوالقاسم رحیمی (1397) «نشانه‌شناسی الگوهای نام‌گذاری تاریخ در زبان فارسی»، تاریخ ایران، شمارۀ 2، پاییز و زمستان.
داد، سیما(1383) فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.
دایک، تون‌‌آدریانس‌‌وان(1382)«از دستور متن تا گفتمان‌‌کاوی انتقادی» در مطالعاتی در تحلیل گفتمان؛ از دستور متن تا گفتمان‌‌کاوی انتقادی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌‌ها.
دبیرسیاقی، محمد(1390) «جستار: آغاز مادۀ تاریخ‌گویی» دو ماهنامۀ گزارش میراث، شمارۀ46.
رحمانیان، داریوش و زهرا حاتمی (1392) مقدمه‌ای بر رؤیاشناسی تاریخی؛ مطالعۀ موردی تصحیح انتقادی رسالۀ منامیه. تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام.
ساروی، محمد(1371) تاریخ محمدی، تهران: امیرکبیر.
سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده (1383) تاریخ‌نگاری در اسلام، تهران: سمت.
شیرازی خاوری، فضل‌الله(1380) تاریخ ذوالقرنین، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
کرمانی، ناظم‌الاسلام(1384) تاریخ بیداری ایرانیان، تهران: امیرکبیر.
کرمی خانیکی، راضیه(1394) «تحلیل کمیت‌ها در تاریخ ذوالقرنین»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه بیرجند.
گردیزی، عبدالحی(1363) زین‌‌الاخبار، مصحح: عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
گودرزی، حسین(1390) «موقعیت زبان و ادبیات فارسی در ایران عصر صفویه و رابطۀ آن با زبان رسمی و ملی»، فصلنامۀ مطالعات ملی، سال دوازدهم. شمارۀ3.
لاهیجی، علی(1352) تاریخ خانی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
لیتل، دانیل(1381) تبیین در علوم اجتماعی، مترجم: عبدالکریم سروش، تهران: مؤسسۀ فرهنگی صراط.
علیزاده بیرجندی، زهرا و زهره علیزاده و کلثوم قربانی جویباری (1394) «دلایل رویکرد اندیشه‌ورزان عصرقاجار به خواب‌نامه‌نویسی»، فصلنامۀ پژوهش‌های تاریخی، شمارۀ2، تابستان.
عمید، حسن(1375) فرهنگ فارسی عمید، تهران: امیرکبیر.
غفاری قزوینی، احمد(1343) تاریخ جان‌آرا، تهران: کتابفروشی حافظ.
فرکلاف، نورمن(1379) «تحلیل انتقادی گفتمان در عمل: تفسیر،تبیین و جایگاه تحلیل‌‌گر» در تحلیل انتقادی گفتمان، مترجم: محمود نیستانی، تهران: مرکز تحقیقات و رسانه.
قلی‌پورگودرزی، شهرام و محمدرضا نصیری (1396) «بررسی انتقادی ماده‌تاریخ‌های منظومۀ تاریخی مازندران در نسخۀ «منظومۀ فتوحات شاه اسماعیل»»، مجلۀ تاریخ ایران، شمارۀ22.
قمی، حسن(1385) تاریخ قم، قم: کتابخانۀ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی.
مرتضوی، منوچهر(1370) مسائل عصر ایلخانان، تهران: آگاه.
مسجدی اصفهانی، حسین(1398) «تاریخ در ماده‌تاریخ براساس نظریۀ رمزگردانی»، مجلۀ فنون ادبی، شمارۀ 26.
حسینی منشی، محمدمیرک(1385) ریاض الفردوس خانی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
محمدی، ابراهیم و حبیب‌الله عباسی و عفت غفوری حسن‌آباد، (1393) «خوانش هرمنوتیکی نام داستان در سه قطره خون صادق هدایت و ربیع فی الرماد زکریا تامر، مجلۀ کاوش‌نامه ادبیات تطبیقی، شمارۀ13.
مسکویه، ابوعلی(1389) تجارب الامم، جلد 1، مترجم: ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
مکدانل، دایان(1380) مقدمه‌‌ای بر نظریۀ گفتمان، مترجم: حسینعلی نوذری، تهران: فرهنگ گفتمان.
منشی کرمانی، ناصرالدین(1363) سمط العلی للحضرة العلیا، تهران: اساطیر.
موسوی اصفهانی، محمدصادق(1363) تاریخ گیتی‌گشا، تهران: اقبال.
میثمی، جولی اسکات(1391) تاریخ‌نگاری فارسی، تهران: ماهی.
نسوی، محمد(1370) نفثة‌المصدور، تهران: ویراستار.
نصیری، محمدابراهیم(1373) دستور شهریاران، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
نعمتی، بهزاد(1387) «روایت ایران‌مدار؛ نگاهی به یک دگرگونی در برخی آثار تاریخی دورۀ قاجار»، نشریۀ نامۀ انجمن. شمارۀ 32.
نوری، محمدتقی(1386) اشرف التواریخ، تهران: میراث مکتوب.
هرش، اریک‌‌دونالد(1395) اعتبار در تفسیر، مترجم: محمدحسین مختاری، تهران: حکمت.
واعظی، احمد(1380) درآمدی برهرمنوتیک، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
یزدی، محمد( 1388) العراضة فی الحکایة السلجوقیه، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشاریزدی.
 

List of sources with English handwriting
-        Āqāgolzada, Ferdos (1385 Š.), Taḥlīl-e Goftimān-e Entiqādī, Tehran: ‘Elmī va Farhangī. [In Persian]
-        Ārām, Bāqir (1386 Š.), Andiša Tārīḵnigārī-ye Aṣr-e Ṣafavi, Tehran: Amīr Kabīr. [In Persian]
-        ‘Alīzada Bīrĵandī, Zahrā; ‘Alīzada Bīrĵandī, Zohra; Qorbānī ĵūybārī (1394 Š.), “Dalāyil-e Rūykard-e Andīšavarzān-e ‘Aṣr-e Qāĵār bi ḵābnāmanivīsi”, Faṣlnāma-ye Peĵūhišhā-ye Tārīḵī, No. 2, Summer. [In Persian]
-        ‘Amīd, Ḥasan (1375 Š.), Farhang-e Fārsī-ye ‘Amīd, Tehran: Amīr Kabīr. [In Persian]
-        Bayāt, ‘Azīz allāh (1383 Š.), Šināsāīī-ye Manābi‘ va Maāḵiḏ-e Tārīḵ-e Īrān, Tehran: Amīr Kabīr. [In Persian]
-        Beyhaqī, Abulfażl (1388 Š.), Tārīḵ-e Beyhaqī, Tehran: Soḵan.
-        Bidlīsī, Šaraf ḵān (1377 Š.), Šarafnama, Tehran: Asāṭīr. [In Persian]
-        Dabīrsīāqī, Moḥammad (1390 Š.), “ĵostār: Āḡāz-e Māda-ye Tārīḵgūīī”, Do Māhnāna-ye Gozārīš-e Mīrāṯ, No. 46. [In Persian]
-        Dād, Sīmā (1383 Š.), Farhang-e Eṣṯilāhāt-e Adabī, Tehran: Morvārīd. [In Persian]
-        Estaḵrī, Parvīn (1385 Š.), “Dar Āstāna-ye Taḥqīq: ḵiyrāt Hosān”, Āyīīna Mīrāṯ. [In Persian]
-        Estarābād, Mīrzā Mahdī ḵān (1384 Š.), Dorra Nādira, Edited by ĵafar Šahīdī, Tehran: ‘Elmi va Farhangī. [In Persian]
-        E‘timād al-Salṭana, Moḥammad Ḥasan ḵān (1307), ḵiyrāt Hosān. [In Persian]
-        E‘timād al-Salṭana, Moḥammad Ḥasan ḵān (1357 Š.), ḵalsa, Tehran: Tūkā. [In Persian]
-        Gardīzī, ‘Abd al-Ḥai (1363 Š.), Zain al-Aḵbār, Edited by Abd al-Ḥai Ḥabībī, Tehran: Donyā-ye Kītāb. [In Persian]
-        Gūdarzī, Ḥossein (1390 Š.), “Moqi‘īat-e Zabān va Adabīāt-e Farsī dar Īrān-e ‘Aṣr-e Ṣafavīa va Rābiṭa-ye ān bā Zabān-e Rasmī va Millī”, Faṣlnāma-ye Moṭāli‘āt-e Millī, 12, No. 3. [In Persian]
-        Ibn Bībī, Ḥossien b. Moḥammad (1390 Š.), Al-Avāmir al-‘Alāīīya fi Omūr al-‘Alāīīya, Tehran: Peĵūhišgāh-e ‘Olūm-e Emsānī va Moṭāli‘āt-e Farhangī.
-        Ĵafarīān, Rasūl; Kūškī, Ferišta (1388 Š.), “Risāla-ye Tanbīh al-Ḡāfilīn va ‘Ebrat lih-Nāżirīn dar Qahṭī-ye Esfāhān”, Faṣlnama-ye Payām-e Bahāristān, No. 3. [In Persian]
-        Ĵahāngīr Mīrzā (1384 Š.), Tārīḵ-e No, Tehran: Našr-e ‘Elm.
-        Karamī ḵānīkī, Rāẓīa (1394 Š.), “Taḥlīl-e Kamīāthā dar Tārīḵ-e Ḏolqarnīn”, MA Thesis, Dānišgāh-e Bīrĵand. [In Persian]
-        Kermānī, Nāẓim al-Eslām (1384 Š.), Tārīḵ-e Bīdārī-ye Īrānīān, Tehran: Amīr Kabīr. [In Persian]
-        ḵosravī, Elāha (1394 Š.), “Barrasi-ye ‘Avāmil-e Moaṯir dar Nigāriš-e Tārīḵhā-ye Mahallī-ye ‘Aṣr-e Qāĵār”, MA Thesis, Dānišgāh-e Bīrĵand.
-        Ḵāndmīr, Ḡīāṯ al-Dīn (2535), Dastūr al-Vozarā, Tehran: Eqbāl. [In Persian]
-        Ḵāndmīr, Ḡīāṯ al-Dīn (1380 Š.), Ḥabīb al-Sīar, Tehran: ḵayyām. [In Persian]
-        ḵayrābādī, Moḥammad Nabī; Raḥīmī, Abulqāsim (1397 Š.), “Nišānišināsī-ye Olguhā-ye Nāmgoḏārī-ye Tārīḵ dar Zabān-e Fārsī”,  Tārīḵ-e Īrān, No. 2, Fall & Winter. [In Persian]
-        ḵonĵī, Fażl allāh b. Rūzbihān (1382 Š.), Tārīḵ-e ‘Ālamārā-ye ‘Amīnī, Tehran: Mīrāṯ-e Maktūb. [In Persian]
-        Lāhīĵī, ‘Alī (1352 Š.), Tārīḵ-e ḵānī, Tehran: Bonyād-e Farhang-e Īrān.
-        Masĵidī Esfahānī, Ḥossein (1398 Š.), “Tārīḵ dar Māda Tārīḵ bar Asās-e Naẓarīa-e Ramzgardānī”, Maĵala-ye Fonūn-e Adabī, No. 26. [In Persian]
-        Moḥammadī. Ebrāhīm; ‘Abbāsī, Ḥabīb allāh; Ḡafūrī Ḥasanābād (1393 Š.), “Ḵāniš-e Hirminotīkī-e Nām-e Dāstān dar Sa Qaṭra ḵūn-e Ṣādiq Hidāyat va Rabi‘fi al-Ramād-e Zakarīā Tāmir, Maĵala-ye Kāvošnāma-ye Adabīāt-e Taṭbīqī, No. 13. [In Persian]
-        Mortażavī, Manūčihr (1370 Š.), Masāil-e ‘Aṣr-e Īlḵānān, Tehran: Āgāh.
-        Moskuya, Abu ‘Alī (1389 Š.), Taĵārib al-Omam, Vol. 1, translated by Abulqāsim Emāmī, Tehran: Sorūš. [In Persian]
-        Raḥmānīān, Darūš; Ḥātamī, Zahrā (1392 Š.), Moqadamaīī bar Royāšināsī-ye Tārīḵī; Moṯāli‘a-ye Moridī-ye Taṣḥīḥ-e Entiqādī-ye Risāla-ye Manāmīa, Tehran: Peĵūhiškada Tārīḵ-e Eslām. [In Persian]
-        Sāravī, Moḥammad (1371 Š.), Tārīḵ-e Moḥammadī, Tehran: Amīr Kabīr.
-        Saĵādī, Ṣādīq; ‘Ālamzāda, Hādī (1383 Š.), Tārīḵnigārī dar Eslām, Tehran: Samt. [In Persian]
-        Šīrāzī ḵāvarī, Fażl allāh (1380 Š.), Tārīḵ-e Ḏolqarnīn, Tehran: Vizārat-e Farhang va Eršād-e Eslāmī. [In Persian]
-        Tavakollī Tarqī, Moḥammad (1395 Š.), Taĵadod-e Būmī va Bāzandīšī Tārīḵ, Toronto: Kitāb-e Irannama. [In Persian]
-        Torkamanī Āḏar, Parvīn (1392 Š.), Tārīḵnigārī dar Īrān, Tehran: Peĵūhišgāh-e ‘Olūm-e Emsānī va Moṭāli‘āt-e Farhangī. [In Persian]
-        Ḡafārī Qazvīnī, Aḥmad (1343 Š.), Tārīḵ-e ĵahānārā, Tehran: Kitābforūšī-ye Ḥāfīẓ. [In Persian]
-        Qolīpūr Gūdarzī, Naṣīrī, Šahrām & Moḥammad Reżā (1396 Š.), “Barrasī-ye Entiqādī-ye Māda Tārīḵhā-ye Manẓūma-ye Tārīḵī-ye Māzandarān dar Nosḵa-ye Manẓūma-ye Fotūḥāt-e Šāh Esmāīl”, Maĵala-ye Tārīḵ-e Īrān, No. 22. [In Persian]
-        Qomī, Ḥasan (1385 Š.), Tārīḵ-e Qom, Qom: Kitābḵāna-ye Ḥażrat-e Āyat allāh al-Oẓmā Mar‘ašī Naĵafī. [In Persian]
-        Ḥosseinī Monšī, Moḥammad Mīrak (1385 Š.), Rīāẓ al-Firdos-e ḵānī, Tehran: ‌Bonyād-e Moqūfāt-e Doktor Maḥmūd-e Afšār. [In Persian]
-        Monšī Kermānī, Nāṣir al-Dīn (1363 Š.), Samṭ al-‘Olā lil-Ḥiżrat al-‘Olīā, Tehran: Asāṭīr.[In Persian]
-        Mūsavī Esfahānī, Moḥammad Ṣādīq (1363 Š.), Tārīḵ-e Gītīgišā, Tehran: Eqbāl. [In Persian]
-        Naṣīrī, Moḥammad Ebrāhīm (1373 Š.), Dastūr-e Šaḥrīārān, Tehran: Bonyād-e Moqūfāt-e Doktor Maḥmūd Afšār. [In Persian]
-        Nasvī, Moḥammad (1370 Š.), Nafṯat al-Maṣdūr, Tehran: Vīrāstār. [In Persian]
-        Nimati, Bihzād (1387 Š.), “Rivāyat-e Īrānmadār; Nigāhī ba Yik Digargūnī dar barḵī Āṯār-e Tārīḵī-ye Dora-ye Qāĵār”, Našriīa-ye Nāma-ye Anĵoman, No. 32. [In Persian]
-        Nūrī, Moḥammad Taqī (1386 Š.), Ašraf al-Tavārīḵ, Tehran: Mīrāṯ-e Maktūb. [In Persian]
-        Vā‘iẓī, Aḥad (1380 Š.), Darāmadī bar Hirminotīk, Tehran: Peĵūhīšgāh-e Farhang va Andīša-ye Eslāmī. [In Persian]
-        Yazdī, Moḥammad (1388 š.), Al-‘Arāża fi al-ḥikāyat al-Salĵūqīīa, Tehran: Bonyād-e Moqūfāt-e Doktor Maḥmūd Afšār Yazdī. [In Persian]
 
Reference in English
-          Bleicher, Josef (1993), Contemporary hermeneutics: hermeneutics as method, philosophy and critique, Routledge.
-          Fairclough, Norman (1995), Critical Discourse Analysis: the Critical Study of Language, New York: Longman.
-          Hirsch, Eric Donald (1967), Validity in Interpretation, Yale University Press.
-          Little, Daniel (1991), ‎Varieties of Social Explanation: an introductions to the Philosophy of Social Science, Westview Press.
-          Macdonell, Diane (1991), Theories of Discourse: An Introduction, Wiley-Blackwell.
-          Meisami, Julie Scott (1999), Persian Historiography to the end of the twelfth century, Edinburgh: Edinburgh University Press.
-          van Dijk, Teun A. (2004), From Text Grammar to Critical Discourse Analysis A brief academic autobiography, Barcelona: Universitat Pompeu Fabra.