نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه مطالعات عالی هنر، دانشکدۀ معماری و هنر، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

در میان تاریخ‌نامه‌‌های متعددی که در دورۀ ایلخانی، تاریخ پیشدادیان را روایت کرده‌‌اند، جامع‌‌التواریخ رشیدالدین ویژگی‌‌های منحصربه‌فردی دارد که در آثار پیشینیان دیده نمی‌‌شود. یک قرن پس از رشیدالدین، حافظ ابرو به تقلید از او مجمع‌‌التواریخ را با حجمی بسیار بزرگ‌‌تر تدوین کرد. این مقاله بر اساس مطالعۀ کتابخانه‌‌ای و به‌‌شیوۀ تفسیری‌تاریخی و نسخه‌‌شناختی به تطبیق این دو اثر با تمرکز بر بخش پیشدادیان می‌‌پردازد. این نوشتار به‌‌دنبال شناسایی منابع رشیدالدین و حافظ ابرو و نیز تحلیل و تطبیق ساختار این بخش از کتاب آن ها با یکدیگر و نیز تاریخ‌نامه‌‌های متقدم است. برای شناسایی منابع استفاده‌شدۀ آنان، علاوه بر شاهنامه، آثار دوازده مورخ از سدۀ چهارم تا هشتم هجری قمری بررسی شد. یافته‌‌ها نشان می‌‌دهد که رشیدالدین از الگوی طبری پیروی کرده که تاریخ شاهان را در میانِ قصص پیغمبران روایت می‌‌کند، اما او نخستین مورخی است که کتابش را بر اساس چهار طبقۀ شاهان ایران به چهار «طبقه» فصل‌‌بندی کرده است. حافظ ابرو الگوی دیگری برگزیده که تواریخ پادشاهان و پیغمبران را به‌‌صورت تفکیک‌‌شده نقل می‌‌کند، ولی آن را با ساختار ابداع‌‌شدۀ رشیدالدین درآمیخته و کتابش ساختاری نظام‌‌مندتر یافته است. در مقایسه با آثار متقدمان، ساختار جامع‌‌التواریخ و مجمع‌‌التواریخ به‌‌گونه‌‌ای است که اهمیت پادشاهان را بیشتر از پیامبران جلوه می‌‌دهد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the History of Pishdadian in the Jami’ al-tawarikh and the Majma’ al-tawarikh

نویسنده [English]

  • Mohamad Reza Ghiasian

Assistant Professor for Islamic art, Faculty of Art and Architecture, University of Kashan, Kashan, Iran

چکیده [English]

Among the numerous chronicles that have narrated the history of the Pishdadian during the Ilkhanid period, Rashid al-Din’s Jami‘ al-tawarikh has unique features that are not found in the works of his predecessors. A century after Rashid al-Din, Hafiz-i Abru, imitating him, compiled the Majma‘ al-tawarikh in a much larger volume. This paper seeks to identify the sources of Rashid al-Din and Hafiz-i Abru, as well as to analyze and compare the structure of this part of their book with each other, as well as earlier chronicles. To identify the sources used by them, in addition to the Shahnameh, the works of twelve historians from the tenth to the fourteenth century were examined. Although Rashid al-Din follows the model offered by Tabari, who narrates the history of kings during the stories of the prophets, he is the first historian to divide his book into four chapters based on the four classes of Persian kings. Hafiz-i Abru has chosen another model, in which the histories of the kings and prophets were narrated separately, but he combined it with the structure invented by Rashid al-Din, and thus his book has a more systematic structure. Compared with the earlier works, the structures of the Jami‘ al-tawarikh and the Majma‘ al-tawarikh are so that they emphasize the importance of kings over prophets.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Pishdadian
  • Ilkhanid Historiography
  • Tarikh-i Tabari
  • Rashid al-Din
  • Hafiz-i Abru
کتاب‌شناخت
ابن اثیر، عزالدین (1383) تاریخ کامل، جلد 1، ترجمۀ سید محمدحسین روحانی، تهران: اساطیر.
اسدی طوسی، ابونصر علی‌بن‌احمد (1354) گرشاسب‌‌نامه، به اهتمام حبیب یغمایی، تهران: کتابخانۀ طهموری.
اصفهانی، حمزة‌بن‌حسن (1346) تاریخ پیامبران و شاهان (سنی‌ملوک الأرض و الأنبیا)، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
بلعمی، ابوعلی محمدبن‌محمد (1353) تاریخ بلعمی، جلد 1، به تصحیح محمدتقی بهار، تهران: کتابفروشی زوار.
بناکتی، فخرالدین ابوسلیمان داودبن‌ابی‌‌الفضل (1348) تاریخ بناکتی: روضه اولى الالباب فی معرفه التواریخ و الانساب، به‌‌کوشش جعفر شعار، تهران: انجمن آثار ملی.
بهار، مهرداد (1376) جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران: فکر روز.
بیضاوی، عبدالله‌بن‌عمر (1382) نظام‌‌التواریخ، به کوشش میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ثعالبی نیشابوری، عبدالملک‌بن‌محمدبن‌اسماعیل (1368) تاریخ ثعالبی: مشهور به غرر اخبار لملوک الفرس و سیرهم، پارۀ نخست، ایران باستان، ترجمۀ محمد فضائلی، تهران: نشر نقره.
حافظ ابرو، عبدالله‌بن‌لطف‌‌الله (1398) «مجمع‌‌التواریخ» در: جامع‌‌التواریخ رشیدالدین فضل‌‌الله همدانی (کتابت 714 هـ ق) و مجمع‌‌التواریخ حافظ ابرو (کتابت 829 هـ ق) جلد 1، مقدمه و پژوهش: محمدرضا غیاثیان، تهران: میراث مکتوب.
حنفی، محمد اسماعیل (1385) «معرفی المعجم فی آثار ملوک العجم و نویسندۀ آن»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال 4، صص24- 5
رشیدالدین فضل‌‌الله (1392) جامع‌‌التورایخ (تاریخ ایران و اسلام)، 3 جلد، تصحیح محمد روشن، تهران: میراث مکتوب.
روشن، محمد (1392) «مقدمۀ مصحح» در: جامع‌‌التورایخ (تاریخ ایران و اسلام)، تصحیح محمد روشن، جلد 1: هفده-چهل و یک، تهران: میراث مکتوب.
صدیقیان‌، مهین‌دخت‌ (1375) فرهنگ‌ اساطیری‌ ـ حماسی‌ ایران‌: به‌ روایت‌ منابع‌ بعد از اسلام‌، جلد‌ 1:  پیشدادیان‌، تهران‌: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
طبری، محمدبن‌جریر (1375) تاریخ طبری یا تاریخ الرّسل و الملوک، جلد 1، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
غیاثیان، محمدرضا (1396) نسخۀ مصورِ کتابی از رشیدالدین و حافظ ابرو در کتابخانۀ کاخ توپکاپی (خزینۀ 1653)، آینۀ میراث، شمارۀ 60، صص48- 27
____________ (1398) «مقدمه» در: جامع‌‌التواریخ رشیدالدین فضل‌‌الله همدانی (کتابت 714 هـ ق) و مجمع‌‌التواریخ حافظ ابرو (کتابت 829 هـ ق)، جلد 1: چهل و سه- یکصد و یک، تهران: میراث مکتوب.
فردوسی، ابوالقاسم (1350) شاهنامۀ فردوسی (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطی بایسنغری)، تهران: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی،
قزوینی، شرف‌‌الدین فضل‌‌الله (1383) المعجم فی آثار ملوک العجم، به کوشش احمد فتوحی‌‌نسب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مستوفی، حمدالله‌بن‌ابی‌‌بکر (1364) تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
مسعودی، علی‌بن‌الحسین (1382) مروج الذّهب، جلد 1، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
مقدسی، مطهربن‌طاهر (1374) آفرینش و تاریخ (مجلد اول تا سوم)، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.
منهاج‌‌الدین عثمان‌بن‌سراج‌‌الدین (1342) طبقات ناصری، جلد 1، تصحیح عبدالحی حبیبی، کابل: پوهنی مطبعه.
نسخۀ بریتانیا: جامع‌‌التواریخ رشیدالدین، کتابخانۀ بریتانیا (شماره: Add. 7628).
خزینه 1654: جامع‌‌التواریخ رشیدالدین، کتابخانۀ کاخ توپکاپی.
نسخۀ عربی: جامع‌‌التواریخ رشیدالدین، کتابخانۀ دانشگاه ادینبرو (شمارۀ Or.MS 20).
 
Blair, Sheila S. (1995). A Compendium of Chronicles: Rashid al-Din’s Illustrated History of the World. London: Nour Foundation.
Browne, Edward G. (1908). “Suggestions for a Complete Edition of the Jami‘u’t-Tawarikh of Rashidu’d-Din Fadlu’llah.” Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 17-37.
Ghiasian, Mohamad Reza (2018a). Lives of the Prophets: The Illustrations to Hafiz-i Abru’s “Assembly of Chronicles.” Leiden, Boston: Brill.
Ghiasian, Mohamad Reza (2018b). “The Topkapı Manuscript of the Jamiʿ al-Tawarikh (Hazine 1654) from Rashidiya to the Ottoman Court: A Preliminary Analysis.” Iranian Studies 51, no. 3, 399-425.
Hämeen-Anttila, Jaakko (2018). Khwadāynāmag: The Middle Persian Book of Kings. Leiden: Brill.
Kadoi, Yuka (2009). Islamic Chinoiserie: The Art of Mongol Iran. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Lambton, A. K. S. (1978). “Early Timurid Theories of State: Ḥāfiẓ Abrū and Niẓām al-Dīn Šāmī.” Bulletin d'études Orientales, T. 30, Mélanges Offerts a Henri Laoust, vol. 2, 1-9.
Melville, Charles (1990). “Pādshāh-i Islām: The Conversion of Sultan Maḥmūd Ghāzān Khān.” Pembroke Papers 1, 159-177.
Melville, Charles (2008). “Jāmeʿ al-Tawārīḵ.” In Encyclopaedia Iranica. vol. 14, edited by Ehsan Yarshater, 462-468. New York: Encyclopaedia Iranica Foundation.
Melville, Charles (2016). “Rashīd al-Dīn and the Shāhnāmeh.” Journal of the Royal Asiatic Society 26, Issue 1-2, 201 – 214.
Rice, David Talbot (1976). The Illustrations to the “World History” of Rashīd al-Dīn. Edinburgh: Edinburgh University.
Rieu, Charles (1879). Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum. vol. 1. London: British Museum.
Subtelny, Maria (2013). “Between Persian Legend and Samanid Orthodoxy: Accounts about Gayumarth in Bal‘ami’s Tarikhnama.” In: Ferdowsi, the Mongols and the History of Iran. Art, Literature and Culture from Early Islam to Qajar Persia, (eds) R. Hillenbrand, A.C.S. Peacock and F. Abdullaeva, 33-45. London: I.B. Tauris.
Subtelny, Maria Eva and Anas B. Khalidov (1995). “The Curriculum of Islamic Higher Learning in Timurid Iran in the Light of the Sunni Revival under Shāh-Rukh.” Journal of the American Oriental Society 115, no. 2, 210-236.
List of sources with English handwriting:
- Bahār, Mehrdād (1376 Š), Jostārī Čand Dar Farhang-E Īrān, Tehrān: Fekr-E Rūz. [In Persian.
- Balʿamī, Abū ʿAlī Moḥammad Ibn Moḥammad (1353 Š), Tārīḵ-E Balʿamī, Vol. 1, Edited By Moḥammad Ṭaqī Bahār, Tehrān: Zavvār. [In Persian]
- Banākatī, Far Al-Din Abū Solaymān Dāvūd Ibn Abī Al-Fażl (1348 Š), Tārīḵ-E Banākatī: Ravża-Ye Olī Al-Albāb Fī Maʿrafat Al-Tavārīḵ Va Al-Ansāb, Edited By Jaʿfar Šoʿār, Tehrān: Anjoman-E Āṯār-E Mellī. [In Persian]
- Bayżāvī, ʿAbdollāh Ibn ʿOmar (1382 Š), Neẓām Al-Tavārīḵ, Edited By Mīr Ḥāšem Moḥaddeṯ, Tehrān: Bonyād-E Movqūfāt Dr Maḥmūd Afšār. [In Persian]
- Eṣfahānī, Ḥamze Ibn Ḥassan (1346 Š), Tārīḵ-E Payāmbarān Va Šāhān (Sennī Molūk Al-Arż Va Al-Anbīyāʾ), Translated By Jaʿfar Šoʿār, Tehrān: Bonyād-E Farhang-E Irān. [In Persian]
- Ferdausī, Abolqāsem (1350 Š), Šāhnāmeh-Ye Ferdausī (Čāp-E ʿAksī Az Rū-Ye Nosḵeh-Ye Ḵaṭṭī Bāysonghorī). Tehrān: Šaurā-Ye Markazī Jašn-E Šāhanšāhī. [In Persian]
-  Ghiasian ,Mohammad Reza (2018), “An illustrated MS of a work by Rashid al-Din and Hafez Abru at the Library of the Topcapi Palace (Hazine 1653), Mirror of Heritage(Ayene-ye Miras) , Vol. 1, Issu:61, p. 27-48.
- Hāfe Abrū, ʿAbdollāh Ibn Lotfollāh (1398 Š), “Majmaʿ al-Tavārīḵ”, In: Mohamad Reza ḡiāsiān (introduced and researched) Jāmiʿ al-Tavārīḵ Rašid al-Din Fażl Allāh Hamadāni (Copied in 714 AH) and Majmaʿ al- Tavārīḵ Hafi Abru (Copied in 829 AH), Facsimile Edition of Manuscript H. 1653, Topkapi Palace Library (Istanbul), vol. 1, Tehrān: Mīrāṯ-e Maktūb. [In Persian]
- Ḥanafī, Moḥammad Ismāʿīl (1385 Š), “Moʿarrefī al-Moʿjam fi Āṯār-e Molūk al-ʿAjam va Nevīsandeh-ye ān”, Zabān va Adabīyyāt Fārsī, 4: 5-24.
- Ibn Aṯīr, ʿEz al-Dīn (1383 Š), Tārīḵ-e Kāmel, vol. 1, translated by Sayyed Moḥammad Ḥossein Rauḥānī, Tehrān: Asāṭīr. [In Persian]
- Maqdesī, Moṭahhar Ibn Ṭaher (1374 Š), Āfarīnesh va Tārīḵ (Mojalled Avval tā Sevvom), translated by Moḥammad Reża Šafīʿī Kadkanī, Tehrān: Agah. [In Persian]
- Masʿūdī, ʿAlī Ibn Ḥossein (1382 Š), Morūj al-d̲ahab, vol. 1, translated by Abolqāsem Pāyandeh, Tehrān: ʿElmī va Farhangī. [In Persian]
- Menhāj al-Dīn ʿOṯmān Ibn Serāj al-Dīn al-ĵūĵjānī (1342 Š), Ṭabaqāt-e Nāserī, vol. 1, edited by ʿAbd al-Ḥayy Ḥabībī, Kabul: Pūhenī Maṭbaʿa. [In Persian]
- Mostoūfī, Ḥamdollāh (1364 Š), Tārīḵ-e Gozīde edited by ʿAbd al- Ḥossein Navāʾī, Tehrān: Amīrkabīr. [In Persian]
- Qazvīnī, Šaraf al-Dīn Fażlollāh (1383 Š), Al-Moʿjam fī Āṯār-e Molūk ʿAjam, edited by Aḥmad Fotūḥī Nasab, Tehrān: Anjoman-e Āṯār va Mafākher-e Farhangī. [In Persian[
- Rašīd al-Dīn Fażlollāh (1392 Š), Jāmeʿ al-Tavārīḵ (Tārīḵ-e Irān va Islam), 3 vols, edited by Moḥammad Raušan, Tehrān: Mīrāṯ-e Maktūb. [In Persian]
- Raušan, Moḥammad (1392 Š), “Moqaddameh-ye Moṣaḥḥeḥ”, In: Idem (ed.) Jāmeʿ al-Tavārīḵ (Tārīḵ-e Irān va Islam), vol. 1, Tehrān: Mīrāṯ-e Maktūb. [In Persian]
- Ṯaʿālabī Neyšābūrī, ʿAbd al-Malek Ibn Moḥammad (1368 Š), Tārīḵ-e Ṯaʿālabī: Pāreh-ye Noḵost, Īrān-e Bāstān, translated by Moḥammad Fażāʾelī, Tehrān: Noqreh. [In Persian]
- Ṭabarī, Moḥammad Ibn ĵarīr (1375 Š), Tārīḵ-e Ṭabarī ya Tārīḵ al-Rosol va al-Molūk, vol. 1, translated by Abolqāsem Pāyandeh, Tehrān: Asāṭīr. [In Persian]
 
English Source
- Blair, Sheila S. (1995). A Compendium of Chronicles: Rashid al-Din’s Illustrated History of the World. London: Nour Foundation.
- Browne, Edward G. (1908). “Suggestions for a Complete Edition of the Jami‘u’t-Tawarikh of Rashidu’d-Din Fadlu’llah.” Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 17-37.
- Ghiasian, Mohamad Reza (2018a). Lives of the Prophets: The Illustrations to Hafiz-i Abru’s “Assembly of Chronicles.” Leiden, Boston: Brill.
- Ghiasian, Mohamad Reza (2018b). “The Topkapı Manuscript of the Jamiʿ al-Tawarikh (Hazine 1654) from Rashidiya to the Ottoman Court: A Preliminary Analysis.” Irānian Studies 51, no. 3, 399-425.
- Hämeen-Anttila, Jaakko (2018). Khwadāynāmag: The Middle Persian Book of Kings. Leiden: Brill.
- Kadoi, Yuka (2009). Islamic Chinoiserie: The Art of Mongol Irān. Edinburgh: Edinburgh University Press.
- Lambton, A. K. S. (1978). “Early Timurid Theories of State: Ḥāfiẓ Abrū and Niẓām al-Dīn Šāmī.” Bulletin d'études Orientales, T. 30, Mélanges Offerts a Henri Laoust, vol. 2, 1-9.
- Melville, Charles (1990). “Pādshāh-i Islām: The Conversion of Sultan Maḥmūd Ghāzān Khān.” Pembroke Papers 1, 159-177.
- Melville, Charles (2008). “Jāmeʿ al-Tawārīḵ.” In Encyclopaedia Irānica. vol. 14, edited by Ehsan Yarshater, 462-468. New York: Encyclopaedia Irānica Foundation.
- Melville, Charles (2016). “Rashīd al-Dīn and the Shāhnāmeh.” Journal of the Royal Asiatic Society 26, Issue 1-2, 201 – 214.
- Rice, David Talbot (1976). The Illustrations to the “World History” of Rashīd al-Dīn. Edinburgh: Edinburgh University.
- Rieu, Charles (1879). Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum. vol. 1. London: British Museum.
- Subtelny, Maria (2013). “Between Persian Legend and Samanid Orthodoxy: Accounts about Gayumarth in Bal‘ami’s Tarikhnama.” In: Ferdowsi, the Mongols and the History of Irān. Art, Literature and Culture from Early Islam to Qajar Persia, (eds) R. Hillenbrand, A.C.S. Peacock and F. Abdullaeva, 33-45. London: I.B. Tauris.
- Subtelny, Maria Eva and Anas B. Khalidov (1995). “The Curriculum of Islamic Higher Learning in Timurid Irān in the Light of the Sunni Revival under Shāh-Rukh.” Journal of the American Oriental Society 115, no. 2, 210-236.