نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 استاد گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 دانشیارگروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
4 استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
چکیده
به ابوجعفر محمد‌بن‌حبیب بغدادی ادیب و مورخ پرکار سدۀ سوم هجری بیش از سی‌وهفت اثر نسب داده‌اند که تنها یازده اثر از آنها در دست است. از این آثار هشت اثر در زمرۀ آثار تاریخی و سه اثر از مقولۀ کتب ادب و لغت به شمار می‌آیند. در این مقاله کوشیده شد تا گونه‌‌شناسی تازه‌‌ای از نوشته‌‌های تاریخی ابن‌‌حبیب ارائه شود. با واکاوی موضوعات و محتوای آثار تاریخی بازماندۀ ابن‌‌حبیب میتوان آن ها را در دو گونۀ کلان همهچیزنگاری و تک‌نگاری (قبیلهنگاری، مادرنگاری و نامنگاری) دسته‌بندی کرد. المُحَبَّر اثری همه‌‌چیزنگارانه و ترکیبی از گونه‌های مختلف تاریخنگاری است که در ذیل 175 عنوان، مطالب گوناگونی در آن آمده؛ از جمله، سیره، تراجم صحابه، تبار افراد، احوال زنان، تاریخ خلفا، مثالب و مناقب اشخاص و اطلاعاتی در آداب و رسوم عرب؛ اما المُنَمَّق فی اخبارِ قریش و اُمَّهات النَّبی از سنخ تک‌نگاری‌اند و میتوان به آنها عنوان «قبیلهنگاری» و «مادرنگاری» داد. دیگر آثار ابن‌‌حبیب نظیر اسماءُ المُغتالین مِن الاشراف فی الجاهلیه و الاسلام و اسماءُ مَن قُتِلَ مِن الشُّعراء، مُختلف القَبایل و مُؤتَلِفها را که از ابداعات ابن‌‌حبیب و از سنخ تک‌نگاری‌اند، میتوان ذیل گونۀ «نامنگاری» جای داد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Typology of Historical Works of Ibn Ḥabīb Baḡdādī (245 AH)
نویسندگان [English]
- Atiyeh Sharitanejad kiasari 1
- Hadi Alemzadeh 2
- Younes Farahmand 3
- Masoomali Panjeh 4
1 PhD candidate, Department of History & Civilization of Islamic Nations, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 professor, Department of History & Civilization of Islamic Nations, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
3 Associate professor, Department of History & Civilization of Islamic Nations, Islamic Azad University, Science and Research Branch Tehran, Iran
4 Assistant Professor, Department of History & Civilization of Islamic Nations, Islamic Azad University, Science and Research Branch Tehran, Iran
چکیده [English]
Abū ǰaᶜfar muḥammad ibn Ḥabīb Baḡdādī, a prolific writer and historian of the third century AH, has been attributed more than thirty-seven works, of which only eleven are available. Of these works, eight are in the category of historical works and three are in the category of books of literature and vocabulary. It has been attempted in this article to present a new typology of Ibn Habib's historical writings. By analyzing the themes and content of Ibn Ḥabīb 's surviving historical works, they can be classified into two major types of multiplegraphy and Monography (tribegraphy, mothergraphy and nomengraphy). al-muḥabbar is a multiplegraphy that is a combination of different types of historiography under 175 titles has various content in sīra, biographies of ṣahāba, genealogy, women status, history of the Caliphs, manāqib and maṭālib figures and information on Arab customs; but al-munammaq fī aḳbār-i qurayš and ummahāt-u al-nabī is an instance of monography which can also be termed as »tribegraphy« and » Mothergraphy «. Other works of ibn ḥabīb such as asmāᵓu al-muḡtālīn min al-ašrāf fī al-ǰāhilīya wa al-islām, asmāᵓu man qutila min alššuᶜarāᵓ and muk̠talif-u al-qabāᵓil wa muᵓtalifuhā which are among Ibn ḥabīb's innovations and are of the monograph type, can be categorized as nomengraphy.
کلیدواژه‌ها [English]
- Ibn Ḥabīb Baḡdādī's Historiography
- Multiplegraphy
- Monography
- Tribegraphy
- Mothergraphy
- Nomengraphy
آذرنوش، آذرتاش(1387) «تسمیه»(نام‌گذاری در عربی)، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم بجنوردی، جلد15، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
آقاجری، سیدهاشم؛ حاتمی، امیرحسین (۱۳۹۴) «روش اسنادی وگذار آن در تاریخنگاری اسلامی»، تاریخ‌نگری و تاریخنگاری، دانشگاه الزهراء(س)، شمارۀ۱۳، صص31-1.
آیینه‌وند، صادق (1387) علم تاریخ در گسترۀ تمدن اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابن‌‌ابی‌الحدید، عزالدین(1337ق) شرح نهج البلاغه، به‌‌کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قم: مکتبه آیت‌‌الله المرعشی النجفی.
ابن‌‌حبیب(1393ق) القاب الشُّعرا وَ مَن یُعرَف مِنهُم بِاُمِّه، نوادر المخطوطات، المجموعه الخامسه، مصر: شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی.
ابن‌‌حبیب(1393ق) اَسماءُ المُغتالین مِنَ الاَشراف فِی الجاهلیه و الاِسلام، نوادر المخطوطات، المجموعه السادسه، مصر: شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی.
ابن‌‌حبیب(1416 ق) اُمَّهاتُ النَّبی، به‌‌کوشش محمد خیر رمضان، بیروت: دار ابن‌‌حزم.
ابن‌‌حبیب( 1393ﻫ) کُنَی الشُّعراءِ و اَلقابُهُم و یَلیه مَن نُسِبَ اِلی اُمِّه مِن الشُعراء، نوادر المخطوطات، المجموعه السابعه، قاهره: شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی.
ابن‌‌حبیب( 1361ق) المُحَبَّر، حیدرآباد الدکن: مطبعه جمیعه دائرة‌المعارف العثمانیه.
ابن‌‌حبیب(1400 ق) مُختَلِفُ القَبائِل و المُؤتَلِفُها، به‌‌کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت: دارالکتب الاسلامی.
ابن‌‌حبیب(1405 ق) المُنَمَّق فی اَخبار القُریش، به‌‌کوشش خورشید احمد فاروق، بیروت: عالم الکتب.
ابن‌‌حبیب( 1370ق) مَن نُسِبَ اِلی اُمِّه مِن الشُعراء، به‌‌کوشش عبدالسلام هارون، نوادر المخطوطات، المجموعه الاولی، مصر: شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی.
ابن‌‌حزم(1980م) اُمُّهات الخُلَفا، به‌‌کوشش صلاح الدین المنجد، بیروت: دارالکتاب الجدید.
ابن‌‌حزم(1418ق) جَمهَرةُ الاَنسابِ العرب، به‌‌کوشش عبدالسلام هارون، قاهره: دارالمعارف.
ابن‌‌عساکر، علی‌بن‌حسن(1415ق) تاریخُ مدینه دِمَشق، به‌‌کوشش علی شیری، بیروت: دارالفکر.
ابن‌‌منظور، محمدبن‌مکرم (بی‌تا) لِسان العَرب، بیروت: دارصادر.
ابن‌‌ندیم، محمدبن‌ابی‌یعقوب (بی‌تا)، الفهرست، بیروت: دارالمعرفه.
ابوالطیب اللغوی، عبدالواحدبن‌علی(1430ق) مَراتِبُ النَّحویین، به‌‌کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: مکتبه العصریه.
اذکایی، پرویز(۱۳۷۸)، «تبارشناسی در ایران»، ایران شناخت، شمارۀ ۱۴، صص149-96
بغدادی، ابوبکر احمدبن‌علی(1422ق) تاریخُ مدینه السَّلام و اخبارُ مُحَدِّثیها و ذِکرُ قُطانِها العُلَماءِ مِن غَیرِ اَهلِها وَ واردیها، به‌‌کوشش بشار عواد معروف، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
تهانوی، محمدعلی(1996م) کَشّافُ اِصطِلاحاتِ الفُنون و العُلوم، به تحقیق رفیق العجم، بیروت: مکتبه لبنان.
جعفریان، رسول(1393ش) منابع تاریخ اسلام، تهران: نشر علم.
دهخدا، علی‌اکبر(1345ش) لغت‌نامۀ دهخدا، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
رابینسون، چیس‌اف (139۷ش) تاریخنگاری اسلامی، ترجمۀ محسن الویری، تهران: سمت.
روزنتال، فرانتس (1368ش) تاریخ تاریخنگاری در اسلام، ترجمۀ اسدالله آزاد، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
زبیدی، سیدمحمدمرتضی(1421ق) تاجُ العَروس مِن جَواهرِ القاموس، به‌‌کوشش ابراهیم الترزی، کویت: مؤسسۀ الکویت.
سترسین، ک. و(1412ق) طُرفَه الاَصحاب فی مَعرفَه الاَنساب، بیروت: دارصادر.
ستوده، غلام‌رضا( ۱۳۹۸) مرجع‌شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی، تهران: سمت.
سجادی، صادق؛ عالم‌‌زاده، هادی( 1375ش) تاریخنگاری در اسلام، تهران: سمت.
صفدی، صلاح‌الدین(2001م) الوافی بِالوَفِیَّات، به‌‌کوشش احمد الارناوط، جلد19، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
صفی‌پوری، عبدالرحیم‌بن‌عبدالکریم (1396ش) مُنتَهی الأرب فی لُغاتِ العرب، به‌‌کوشش علیرضا حاجیان‌نژاد، تهران: سخن.
طاهری عراقی، احمد (1394ش) ردۀ BP اسلام، تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ جمهوری اسلامی ایران.
عبدمشالی، علی(2016) «ابن‌‌حبیب بغدادی(ت245ه)، دراسه فی منهجه و موترده «کتاب المنمق مثالا»»، القادسیه فی الآداب و العلوم التربویه، المجلد السادس، العدد1.
فیروزآبادی، مجدالدین محمدبن‌یعقوب(1426ق) القاموسُ المُحیط، به‌‌کوشش محمدنعیم العرقسوسی، بیروت: مؤسسۀ الرساله.
مغربی، حسین‌بن‌علی(1400ق) الایناس فی عِلمِ الاَنساب، ریاض: المملکه العربیه السعودیه.
منتظرالقائم، اصغر؛ سعیدی، وحید؛ پناهی، یعقوب(۱۳۹3) «بررسی چارچوب‌های تاریخنگاری هشام کلبی»، تاریخ‌نگری و تاریخنگاری، دانشگاه الزهراء(س)، شمارۀ۱۳، صص۱۴۹-۱۶۸.
ناجی، محدرضا(1375ش) «براض‌بن‌قیس»، دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، جلد1، تهران: بنیاد دائرة‌المعارف اسلام.
یاقوت حموی (1993م) مُعجَمُ الاُدَباء اَو اِرشادُ الاریبِ اِلی مَعرِفه الادیب، به‌‌کوشش احسان عباس، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
Rosental, Franz )1968(, A History of muslim historiographyhistory, Leiden, E. J. Brill.
Ilkka Lindstedet (2014), »Al-Madāᵓinī: kitāb Almurdafāt min qurayš or kitāb man qutila ᶜanhā zawjuhā«, zeitscherft fur geschichte der arabisch islamchen wissenschaften, frankfurt, 20-21.
Ilse lichtenstadter (1939), »Muhammad ibn habib and his kitab al-muhabbar«, jurnal of the royalAsiatic Society of Great Britian and Irland, No.1, jan, pp1-27.
Della Vida, G. Levi (1942) » Muhammad ibn Habibs “MATRONYMICS OF POETS” «, Journal of the American Oriental Society, Vol 62. No.3,1942, pp.156-171.
- Ryckmans (1986),” A three generations matrilineal genealogy in a Hasaean inscription: matrilineal ancestry in pre-Islamic Arabia” Britain through the ages: the archaeology. London: KP. I, PP11-64.
Tayyara, Abed el-Rahman, (2018), »ibn habibs kitab al muhabbar and its place in early Islamic historical writing«, Department of World Languages, Literatures, and Cultures at Engaged Scholarship.
List of sources with English handwriting
ʻAbd mošālī, ʻAlī (2016), »Ebn Ḥabīb Al- baḡdādi(245AH): A study of his method and resources in his book al-Munammaq as a model«, alqādīsīya, V.16.[In Arabic]
Abū al-Ṭayyeb al-loḡavī,ʻAbd al-waḥīd b. ʻAlī(1430), Marātīb al-naḥvīyīn, with th research of moḥammad abūlfaḍl Ibrāhīm, Beirut: maktabat al-ʻAṣrīyat.[In Arabic]
Āḍartāš, Āḍarnūš (1387),"Tasmīya", The Great Islamic Encyclopedia, under the supervision of sayyed kāẓem mūsavī buǰnūrdī, Tehrān: Great Islamic Encyclopedia, V.15, š.1. [In Persian]
Āʼīnehvand, Ṣādeq(1387), Scince of history in the Islamic civilization, Tehrān: Institute for humanities and cultural studies.[In Persian]
Āqāǰarī,seyyed hāšem, Amīrḥoseīn ḥātamī(2014),»Tradition method and transition from it in islamic historiography«, Historical perspective & Historiography, V. 24, š.13.
Azkāʼī, Parvīz(1378 š), »Tabāršenāsī dar Iran«, īrānšenāk̠t, š.14, 1/139.
Baḡdādī, Abūbakr Aḥmad b. ʻAlī(1422), Tārīk̠ madīnat al-Salām wa ak̠bār-u muḥaddit̠īhā wa d̠kr-u quṭānihā al-ʻUlama-i min ahlihā wa wāridīhā, Taṣḥīḥ: baššār ᶜAwwād, Beirut: dār al-ḡarb al-Islāmī.[In Arabic]
Dehḵodā, ʻAlī Akbar(1345), Loḡatnāme Dehḵodā, under the supervision of moḥammad muʻīn va seyyed ǰaᶜfar šahīdī, Tehrān: samt.[In Persian]
Ebn Abī al-ḥadīd, ʻAbdulḥamīd(1337), Šarḥ nahǰ al-balāqa, Qom: The Āyatollāh Marʻašī naǰafī Library.[In Arabic]
Ebn ʻAsāker,ʻAlī b. Ḥasan(1415), Tārīk̠ madīnat-u dīmašq, Beirut: Dār al-fīkr.[In Arabic]
Ebn Ḥabīb,Moḥammad (1361), al-Moḥabbar,Ḥīydar Ābad al-dakan: maṭbaʻat al-ǰamīʻat dāʼīrat al-maʻārīf al-ʻot̠mānīyat.[In Arabic]
Ebn Ḥabīb,Moḥammad (1370), Man nasīb-a īlā ommīhī mīn al-ššuʻarāʼ, edited by ᶜAbd salām hārūn, Navādīr al-mak̠ṭūṭāt, al-maǰmūat al-awlā: šarīka maktabat wa maṭbūʻāt moṣṭafā al-bābī.[In Arabic]
Ebn Ḥabīb,Moḥammad (1400), Mok̠talīf alqabāʼīl wa moʼtalīfohā, with th research of Ibrāhīm Abyārī, Beirut: dār al-kotob al-Islāmī.[In Arabic]
Ebn Ḥabīb,Moḥammad (1405), al-Monammaq fī ak̠bār-e Qorayš, with th research of Ibrāhīm abyārī, Beirut: ʻAlīm al- kotob.[In Arabic]
Ebn Ḥabīb,Moḥammad(1393), Alqāb-u al-šuʻarāᵓ wa man yuʻrīf mīnhum bī Omah, Navādīr al-mak̠ṭūṭāt, Egypt:šarīka maktabat wa maṭbūaʻat moṣṭafā al-bābī, V.5.[In Arabic]
Ebn Ḥabīb,Moḥammad(1393), Asmāʼ-o al-moḡtālīn mīn al-Ašrāf fī al-ǰāhīlīya wa al-Islām, Egypt: šarīka maktabat wa maṭbūʻāt moṣṭafā al-bābī, V.5. [In Arabic]
Ebn Ḥabīb,Moḥammad(1393), kanyat al-ššuʻarāʼ wa alqābohom wa yalīha man nasība īlā ommihī mīn al- ššuʻarāʼ, Navādīr al-Mak̠ṭūṭāt, al-maǰmūat al-sābiʻat, Egypt: šarīka maktabat wa maṭbūʻāt moṣṭafā al-bābī.[In Arabic]
Ebn Ḥabīb,Moḥammad(1416),Ommahāt al-Nabī, with th research of moḥammad k̠eyr ramaḍān, Beirut: dār b. ḥazm. [In Arabic]
Ebn Ḥazm (1418), ǰamharat-o al-ansāb al-ʻarab, with th research of ʻAbd al-salām hārūn, Egypt: dār al-maʻārīf.[In Arabic]
Ebn Ḥazm(1980), Ommahāt al-k̠olafā, Ṣālāḥ al-dīn Monǰīd, Beirut: dār al-kītāb al-ǰadīd.[In Arabic]
Ebn Manẓūr, Moḥammad, Līsān al-ʻArab, Beirut: dār al-ṣādīr.[In Arabic]
Ebn Nadīm, Moḥammad b. Abī Yaʻqūb, al-Fīhrīst, Beirut: dār al-maʻrīfa.[In Arabic]
Fīrūzābādī, maǰd al-dīn(1426), al-Qāmūs al-moḥīṭ, with th research of moḥammad naʻīm al-ʻArqasūsī, Beirut: Moʼassīsah al-rīsāla.[In Arabic]
ǰaʻfarīyān, Rasūl( 1393), Sources of Islamic history,Tehrān: Našr-e ʻElm.[In Persian]
Maḡrībī, Ḥoseīn b. ʻAlī(1400), al-Īnās fī ʻIlm al-Ansāb, Riyadh: al-Mamlīka al-ʻArabīya al-Saʻūdīya .[In Arabic]
Nāǰī, Moḥammadreżā(1375), "Barrāż b. Qiys", Encyclopedia of the World of Islam, under the supervision of Ḡolām ʻAlī ḥadād ʻAdīl, Tehran: The Encyclopedia foundation,V.1.[In Persian]
Panahi, Yaghoub , Vahid Saedi , Asghar Montazer al-Ghaem, (2014),»The Analysis of hesham kalbis historiography frameworks «, Historical perspective & Historiography, V. 24, š13.
Robinson, chase F(2003),Islamic Historiography, Tarnslated by Moḥsen Alvīrī, Tehrān: samt.[In Persian]
Rosental, Franz(1968), A histopry of muslim historiography, Tarnslated by Asadollāh Āzād, Entešārāt Āstān quds razawī.[In Persian]
Ṣafadī, ṣalāḥ al-dīn(2001), al-Wāfī bil Wafīyāt, with th Research of Aḥmad Alarnawūṭ, Beirut:DarIḥyāʼ alturāt̠ al-ʻArabī.[In Arabic]
Ṣafīpūrī, ʻAbd al-Raḥīm b. ʻAbd al-karīm(1396), Montahī al-ʼArab fī loḡat-e al-ʻArab, Tehrān: Sok̠ān.
Saǰādī, Ṣādeq , Hādī ʻAlemzādeh (1375), A historiograohy in Islam, Tehrān: samt.[In Persian]
Sītīrsīn, K.w(1412), Ṭorfat al-Aṣḥāb fī Maʻrīfat al-Ansāb, Beirut: dār ṣādīr.[In Arabic]]
Tahānavī, moḥammad ʻAlī(1996), Kaššāf-īṣṭīlāhāt al-fonūn wa al-ʻOlūm, with th research of Rafīq al-ʻAǰam, Beirut: maktabat Lebanon.[In Arabic]
Ṭāherī ʻArāqī(1394), Radih BP Islām, Tehrān: Sāzmān Asnād va ketāb k̠āneh ǰomhūrī Eslāmī Iran.[In persian]
Yāqūt Ḥīmavī(1993), Moʻǰam al-Odabaᵓ aw Iršād al-Urīb Ilā maᶜrifat al-adīb, with th research of Iḥsān ʻAbbās, Beirut: dār al-Ḡarb al-Islām.[In Arabic]
Zabīdī, Sīyyīd moḥammad Mortīżā(1412), Tāǰ al-ʻArūs fī ǰamāhir alqāmūs, with th research of Ibrāhīm al-Tarzī, Kuwait: Moʼassīsah al- Kuwait.[In Arabic]
Reference in English
- Rosental, Franz )1968( , A History of muslim historiographyhistory, Leiden, E. J.Brill.
-Ilkka Lindstedet(2014), »Al-Madāᵓinī:kitāb Almurdafāt min qurayš or kitāb man qutila ᶜanhā zawjuhā«, zeitscherft fur geschichte der arabisch islamchen wissenschaften,frankfurt, 20-21.
- Ilse lichtenstadter (1939), »Muhammad ibn habib and his kitab al-muhabbar«, jurnal of the royalAsiatic Society of Great Britian and Irland, No.1,jan ,pp1-27.
- Della Vida, G. Levi (1942),» Muhammad ibn Habibs “MATRONYMICS OF POETS”«, Journal of the American Oriental Society,Vol 62. No.3,1942,pp.156-171.
-J.Ryckmans (1986),”A three generations matrilineal genealogy in a Hasaean inscription: matrilineal ancestry in pre-Islamic Arabia” Britain through the ages: the archaeology. London: KP.I, PP11-64.
-Tayyara, Abed el-Rahman (2018), »ibn habibs kitab al muhabbar and its place in early Islamic historical writing«, Department of World Languages, Literatures, and Cultures at Engaged Scholarship.
)