نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه تاریخ، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
چکیده
پژوهش حاضر با بررسی مقایسه‌ای نحوۀ روایت تاریخ روادیان در منابع تاریخی و دیوان قطران تبریزی، شاعر دربارِ شماری از فرمانروایان این سلسله، به بررسی تطبیقی این روایت‌ها در یک دورۀ تاریخی مشخص می‌پردازد. مسئلۀ اصلی این پژوهش، نشان‌دادن اهمیت روایت شاعرانۀ قطران برای تکمیل، توسعه و تصحیح گزارش‌های منابع تاریخی از دورۀ روادیان است. با توجه به دوری آذربایجان از مرکز خلافت عباسی و استقلال نسبی روادیان از آل‌بویه و سلجوقیان، روایت منابع تاریخی از آن ها کوتاه، مقطعی و فاقد پیوستگی زمانی و مکانی است. افزون بر آن، این روایت از حوزۀ سیاسی و نظامی فراتر نمی‌رود و تنها مقاطعی را در بر می‌گیرد که بخشی از وقایع روادیان به عباسیان، آل‌بویه و سلجوقیان پیوند می‌یابد. برخلاف روایت منابع تاریخی، قطران تبریزی گزارشی از روادیان ارائه می‌دهد که دارای پیوستگی زمانی در حدود نیم قرن است. همچنین در گزارش او شخصیت‌های بیشتری از این سلسله گنجانده شده‌اند که در منابع تاریخی وجود ندارند. روایت قطران به تبار و طایفۀ روادیان اشاره نمی‌کند، اما به بخشی از تاریخ فکری، فرهنگی و اجتماعی آذربایجان در دورۀ روادیان می‌پردازد که در روایت منابع تاریخی وجود ندارد و حلقۀ مفقودۀ آن دوران محسوب می‌شود. روایت قطران از تاریخ روادیان هرچند در بخش‌هایی با گزارش منابع تاریخی مشابه و مؤید آن هاست، اما بخش اعظم آن به چالش کشیدن روایت منابع تاریخی و نشان‌دادن کاستی‌های آن است. این روایت معاصر و مستقیم تا حدودی می‌تواند امکان راستی‌آزمایی روایت منابع تاریخی را فراهم کند که عمدتاً با فاصلۀ زمانی و مکانی زیادی از آن دوره نوشته شده‌اند. بررسی مقایسه‌ای روایت دیوان قطران تبریزی و منابع تاریخی نشان می‌دهد که ادبیات و به‌ویژه شعر شاعران معاصر فرمانروایان می‌تواند به‌عنوان یک منبع مستقل و دست اول در پژوهش‌های تاریخی به کار گرفته شود و بخشی از کاستی‌ها و خلأهای موجود در روایت منابع تاریخی را پر کند. از این زاویه، شاعران، هویت مستقلی از مورخان دارند و گزارش آن ها از وقایع تاریخی هم ویژگی‌های خاص خود را دارد، اما در تفسیری وسیع‌تر از تاریخ، می‌توان آنان را هم در زمرۀ مورخان قرار داد و اشعارشان را نیز همچون روایتی منظوم از تاریخ در کنار روایت منابع تاریخی بررسی کرد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
The Use of Poetry as a Historical Source: A Comparative Study of Ravadians of Azerbaijan's Historiography in Qatran Tabrizi's Volume of Poetry and Islamic Historical Sources
نویسنده [English]
- Esmail Shams
Assistant Professor, Department of History, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran
چکیده [English]
The present study compares the Rawadids' history in the Islamic historical sources and the Divan of Qatran, the poet of the court of this dynasty's rulers. The main issue of this research is to show the importance of Qatran poetic narration for completing, developing, and correcting the reports of historical sources from the period of Rawadids.
Due to the distance of Azerbaijan from the center of the Abbasid caliphate and the relative independence of the Rawadids from the Buyids, the narration of historical sources about them is short and cross-sectional and lacks temporal and spatial continuity. This narration does not go beyond the political and military spheres and covers only the times when part of the events of the Rawadids is linked to the Caliphate or the Buyids and the Seljuks. Contrary to historical sources, Qatran provides a narrative report that has a half-century continuum. His report includes characters from this dynasty that do not exist in historical sources. Although Qatran does not refer to the lineage and clan of the Ravadids, his poems deal with a part of their intellectual, cultural, and social history that does not exist in the narration of historical sources. Much of Qatran's narrative of the history of the Ravadids challenges the narrative of historical sources and shows their numerous flaws and shortcomings. This contemporary and direct narrative can to some extent provide the possibility of verifying the narration of historical sources that have been written mainly within a temporal and spatial distance from that period.
کلیدواژه‌ها [English]
- Rawwadids
- Qatran Divan
- Historical sources
- Narration
- Azerbaijan
کتاب‌شناخت
ابن‌ابی‌الهیجا، محمد(1413ق/1993م) تاریخ، به کوشش صبحی عبدالمنعم محمد، قاهره.
ابن‌اثیر، عزالدین علی (1979)الکامل فی‌التاریخ، بیروت: دار صادر.
ابن‌ازرق فارقی، احمد(1979) تاریخ الفارقی، بیروت.
ابن‌جوزی، عبدالرحمان (1412ق/ 1992م) المنتظم، به کوشش محمدعبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌حوقل، محمد (1938) صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن: بریل.
ابن‌خردادبه، عبیدالله (1889) المسالک و الممالک، به‌کوشش دخویه، لیدن: بریل
ابن‌خلکان، احمد (1364ش/ 1985م) وفیات الاعیان، به کوشش احسان عباس، قم: منشورات رضی
ابن‌عدیم، کمال‌الدین عمر(1988) بغیه الطلب فی تاریخ حلب، دمشق.
ابن‌عساکر، علی (1415ق/1995م) تاریخ دمشق، تحقیق عمروبن‌غرامه العمروی، بیروت: بی‌نا.
ابن‌قلانسی، حمزه‌بن‌اسد (1908) ذیل تاریخ دمشق، بیروت، مطبعه‌الاباءالیسوعیین.
اصطخری، ابراهیم (1927) مسالک‌الممالک، به کوشش دخویه، لیدن: بریل.
بیکوف، أ أ(2021) عُملات الأمیر دیسم‌بن‌ابراهیم الکُردی، ترجمۀ مصلح بوتانی، سلیمانیه، ژین، شمارۀ 11
بلاذری، ابوالحسن (2000) فتوح‌البلدان، بیروت: بی‌نا.
بنداری، فتح‌بن‌علی (1980) زبدةالنصره و نخبه العصره(تاریخ دوله آل‌سلجوق)، بیروت: دارالآفاق الجدیده.
تربیت، محمدعلی(1376) رجال آذربایجان، به کوشش غلامرضا طباطبایی، تبریز، نشر ابو.
ذکاء، یحیی (1343) «قطران و نخستین ممدوح او»، سخن، تهران، س 14، شمارۀ 8 و 9.
حدود العالم (1372) ترجمۀ مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تهران: دانشگاه الزهرا.
حسینی، علی (1933) اخبار الدوله السلجوقیه (زبدةالتواریخ)، به کوشش محمد اقبال، لاهور، نشریات کلیۀ فنجاب.
رازی، احمدبن‌محمد (ابوعلی مسکویه)(1379) تجارب‌الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
راوندی، محمد (1364)راحه الصدور و آیه السرور، به تصحیح محمد اقبال و مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
زامباور، ادوارد فون(1980) معجم‌الانساب و الاسرات الحاکمه فی التاریخ‌الاسلامی، ترجمۀ زکی‌محمدحسن بک و حسن احمد محمود، بیروت، دارالرائدالعربی.
زریاب خویی، عباس(1377) «احمدیلیان»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1373) تاریخ مردم ایران، تهران: امیرکبیر.
سبط ابن‌جوزی (2013) مرآةالزمان فی تواریخ الاعیان، جلد 19، دمشق: الرسالۀ العالمیه.
سید، ادیب( 1972) ارمینیه فی التاریخ العربی، حلب: المطبعۀ الحدیثه.
طبری، محمد (1997) تاریخ، بیروت: عزالدین.
قدامه‌بن‌جعفر (1979) الخراج و صناعه الکتاب، به کوشش محمدحسین زبیدی، بغداد: دارالرشید.
قطران تبریزی (1333)، دیوان، تبریز: شفق.
تقی‌زاده، حسن (1363) «قطران تبریزی»، در قطران، دیوان، به کوشش محمد نخجوانی، تهران: ققنوس.
کاشانی، انوشروان (1974) تاریخ دولت آل‌سلجوق، به کوشش محمد عزاوی، قاهره: با کمک بنیاد فرهنگ ایران.
کسروی احمد (1379) شهریاران گمنام، تهران: امیرکبیر.
_________(1352) کاروند، به کوشش یحیی ذکاء، تهران: کتاب‌های جیبی.
مسعودبن‌نامدار (1970) مجموعۀ قصص و رسائل و اشعار، النسخه المصورة للمخطوطه الوحیده، به کوشش ولف بیلیس، مسکو، سلسله آثار الآداب الشرقیه.
مسعودی، علی (1986) مروج‌الذهب، به کوشش مفید محمد قمیحه، بیروت: دارالمکتبه الحیاة.
مسکویه، ابوعلی (1380) تجارب‌الامم، تهران: سروش.
ﻣﻌﺮﻓﺖ، ﺷﻬﺮﻩ؛ ﻋﻄﺎﺋﯽ ﮐﭽﻮﺋﯽ، ﺗﻬﻤﯿﻨﻪ(1369) «روایتی تازه از یک قصیدۀ قطران تبریزی(بیست و یک بیت نویافته)»، ﭘﺎﮊ، ﺷﻤﺎﺭۀ 8
مقدسی، محمد (1408ق/1987م) احسن‌التقاسیم فی معرفه الاقالیم، به کوشش محمد مخزوم، بیروت: داراحیا التراث العربی
منجم‌باشی، احمد افندی( بی‌تا) جامع‌الدول، نسخۀ عکسی، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی
ناصرخسرو(1354) سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران.
نخجوانی، محمد(1333) «حاشیه‌بر» دیوان قطران، نکـ : قطران.
نیشابوری، ظهیرالدین (1332) سلجوق‌نامه، تهران: کلاله خاور.
یاقوت، (1956) معجم‌البلدان، بیروت: دار صادر.
یعقوبی، احمد (1956) تاریخ، بیروت: بی‌نا.
- Album, Stephan., (1972), Notes on the Coinage of Muhammad Ibn Al-Husain Al-Rawwadi,Revue Numismatique,
- Blaum, Paul A.,(2006) "Life in a rough neighborhood: Byzantium, Islam and the Rawwadid Kurds." International Journal of Kurdish Studies, vol. 20, no. 1-2,
- Bosworth, C. E., ( 1968) »The Political and dynastic history of the Iranian world )A. D. 1000-1217)«, The cambridge History of Iran, ed. J. A. Boyle, Cambridge, vol. V.
- Keith, A., (1909) »Berriepale«, Royal Asiatic Soci.ety
- Luther, K. A., »Atābakān-e Marāga«, Encyclopaedia Iranica, London, )1985(
- Madelung, W., (1975) »The Minor dynasties of northern Iran«, The Cambridge History of Iran, Cambridge
- Minorsky, V.,( 1953) Studies in Caucasian History, London,.
- Id, »Ahmadīlīs«,(1960)The Encyclopaedia of Islam, Leiden,.
Leiden, 1991
- Id, A History of sharvan and Darband, Cambridge, 1958.
- Id, »Marāgha«, The Encyclopaedia of Islam, New edition, Leiden, 1991, vol. VI.
- Vardanian,Aram, (2009) The history of Iranian Adgarbayjan and Armenia in the - Rawwadid period(Tenth century AD) According to Narrative Sources and Coins, Numismatic Chronicle, London, Royal Numismatics Society,
- Vasmer, R. (2004) Numismatics of the Islamica world, Frankfort.
List of sources with English handwriting:
A.A. Bykovf, “ ʼDaisam ibn Ibrāhkhīm al-Kurdī i ego monetui (Iz istorii Azerbaidzhana i Armenii X v.)” (Daysam b. Ebrāhīm Kordī and his coins [from the history of Azerbaijan and Armenia in the 10th century]), Epigrafika Vostoka 10, 1955, pp. 14-3(Bykouf , A.A,(2021) ʼomalat Al-amir Disam ibn Ibrahim Al-kordi, translated by mosleh botani, soleymanie , zin, Issue 11
Balāḍharī,AbolḤassan Aḥmad Ibn Yaḥ́yā(2000), Futūḥ al-Buldān, Beīrūt:BīNā
Bandārī, al-Fatḥ Ibn ʻAlī(1980) Zūbdat al-Naṣra va Nūḵbat al 'Usra(Tārīḵ dawlat Āl_ Salĵūq), Beirut: Al_ĵadidah
Eṣṭaḵrī, Abu Esḥāq Ebrāhīm (1927), edited by Michael Jan de Goeje, Leiden: Brill
Hudūd al-'Alam(1372), Translated by Maryam Mīrahmadī and qulāmrezā Varahrām, Tehran: Alzahrā University
Huseini, ‘Alī(1933), Aḵbār Al_ dawlat Al_ Salĵūqīyyah( Al_ Zubdat Al-Tawāriḵ), edited by Moḥammad Eqbāl, Lāhūr:
Ibn Al_ ĵauzi, Abdolraḥmān(1992), Almontazam, edited by Moḥammad ‘Abdolqāder ‘Atā and Mostafā ‘Abdolqāder ‘Atā, Beirut: Dār Al_ Kotob Al_‘Elmiyyah
Ibn Abi al-Hayĵa, Moḥammad(1993), Tārīḵ, edited by Ṣobḥī Abdu Al_Mon‘em
Ibn Al_Asīr, ‘Ezu Al_dn ‘Ali(1979), Al_Kāmel fī Al_Tārīḵ, Beirut: Dār Ṣādir.
Ibn Al_Azraq Al_Farīqī, Aḥmad(1979), Tārīḵ Al_Farīqī, Beirut: Bi Na
Ibn ‘Adīm, Kamāl Al_Dīn ‘Omar, Baḡiyyat Al_ṭalab fī Tārīḵ Al_ Ḥalab, Damascus:
Ibn Al_‘Asākir, ‘Alī(1995), Tārīḵ Madnah Dimāšhq, Beirut: Dār Al_Fikr
Ibn al-Qalanisī, Abu Ya‘la Hamẓah(1908), Almazīl fī Tārīkh Dimāšhq, Beirut: Matba'at al-Aba' al-Yasu'īyyīn.
Ibn Ḥauqal, Moḥammad (1938), Ṣūrat al-’Arḍ , edited by Hendrik Kramers, Leiden: Brill
Ibn ḵallikān, Aḥmad(1985), Wafayāt Al_A‘yān, edited by Ehsān ‘Abbās,Qom: Manšūrāt_e_ Razi
Ibn ḵordādbeh, ‘Obaydallāh Ibn ‘Abdallāh (1889), Al_Masālik Wa Al_Mamālik, edited by Michael Jan de Goeje, Leiden: Brill.
Ibn_e Nāmdār, mas‘ud(1970) Maĵmū‘eye qiṣaṣ va rasā,‘el va aš‘ār, Moscow: Selsila Āsār al_ādāb al_Šarqīyah
Kasravī, Aḥmad(1379), Šahryārān_e Gomnām, Tehrān: Amīr Kabīr.
……….(1352),Kārvand, edited by Yahyā Zukā, Tehrān: Ketāb_hāye Ĵībī
Kāšānī, Anūširvān(1974), Tārīkh Dawlat Āl-e Seljūk, edited by Moḥammad ‘Azāvī,Qāhere: with the help of the Iranian Culture Foundation
Maqdesī,Moḥammad(1987), Ahsan Al-taqāsīm fī Maʻrifat Al-aqālīm, edited by Moḥammad Maḵzūm, Beirūt: Dar Eḥyā Al-Turās Al-Arabiyah
Ma‘refat,Šuhreh and ‘Atā‘ī Kačū‘ī,Tahmīneh(1369),Ravayatī Tāzeh Az Yek qasīdeh_e Qaṭrān_e Tabrīzī(Bistu Yek Beit_e Naw Yāfteh), bāĵ,no.8
Mas‘udī, ‘Alī(1986),Murūĵ al-zahab wa Ma‘ādīn Al-ĵawhar, edited by Moḥammad qamīḥah, Beirut: Dar Al_ Maktabat Al_Ḥayāt
MESKAWAYH, ABU ʿALI AḤMAD b. Moḥammad (1379), Taĵārib Al_Umam,edited by Abulqāsem Imāmī, Tehran: Sorūš
Munaĵĵim Bāšī , Ahmad Afandī (Bī Tā), Ĵāmi‘ Al_Duval(pictorial version), Tehrān:Dāerat Al_Ma‘āref Buzurg_e_ Eslāmī
Nishāpūri,Zahir al-Din(1332), Saljūqnāmeh, Tehran: Kalāleh Khāvar
NĀṢER Ḵūsro (1354), Safarnāmeh, edited by Moḥammad dabīr Sīyaqī, Tehrān :
Qatran Tabrīzī (1333), Divān, Tabrīz: Šafaq
Qudāma b. Jaʿfar's (1979), Al_ḵarāĵ wa Ṣanā‘at Al_Kitāb, edited by Moḥammad Ḥosayn Zabīdī,Baḡdād: Dār Al_Rašīd
Rāwandī, Rāhat al-Sudūr wa ‘Āyat al_ Surūr, edited by Moḥammad Eqbāl and Moĵtabā Mīnuvī, Tehrān: Amīr Kabīr
Sayyed, Adīb(1972), Armīnīya fī Al_Tārīḵ Al_ ‘Arabīyah, Ḥalab: Al_ Matba'at Al_Ḥadīsah
Sībt Ibn Al_ĵawzī, Sībṭ(2013),Mir'āt al-Zamān fī tawārīh al-a'yān,vol.19, Damascus: Al_Resālat Al_‘Alamīyah
Tabarī,Moḥammad(1997),Tāriḵ, Beirūt: ‘Ez Al_Dīn
Taqīzāde, Ḥassan(1363),"Qaṭrān_e Tabrīzī", in Qatrān, Divān, edited by Moḥammad Naḵĵavānī, Tehrān: Quqnūs
Tarbīat, Moḥammad ‘Alī(1376), Reĵāl_e Azarbaiĵān, edited by ḡolāmrezā Tabātabā'ī, Tabrīz: Abu
Yāqut b. ʿAbd-Allāh Ḥamawī (1956), Mu'ĵam Al-Buldān, Beirūt: dar Ṣādir
Ya'qūbī, Aḥmad(1956), Tārīḵ, Beirūt, BīNā
Zāmbāur, Eduārd K.Vun(1980), Muʿĵam al-ansāb wa al-usarāt al-ḥākīmah, translated by Zakī Moḥammad Ḥassan and Ḥassan Aḥmad Maḥmūd, Beirūt: Dār Al Rāed Al ‘Arabī
Zarrīnkūb, ‘Abdolhosein(1373), Tārīḵe mardum_e Irān, Tehrān: Amīrkabīr
- Zukā, Yaḥyā(1343), Qaṭrān Va Naḵustin Mamdūh_e 'u, Suḵan, Tehrān: p16, no. 8 ,9
English Source
- Album, Stephan)1972(, Notes on the Coinage of Muhammad Ibn Al-Husain Al-Rawwadi,Revue Numismatique,
- Blaum, Paul A)2006( "Life in a rough neighborhood: Byzantium, Islam and the Rawwadid Kurds." International Journal of Kurdish Studies, vol. 20, no. 1-2,
- Bosworth, C. E., ,) 1968( »The Political and dynastic history of the Iranian world (A. D. 1000-1217)«, The cambridge History of Iran, ed. J. A. Boyle, Cambridge, vol. V.
- Keith, A., )1909( »Berriepale«, Royal Asiatic Soci.ety
- Luther, K. A., »Atābakān-e Marāga«, Encyclopaedia Iranica, London, )1985(
- Madelung, W., )1975( »The Minor dynasties of northern Iran«, The Cambridge History of Iran, Cambridge
- Minorsky, V.) 1953( Studies in Caucasian History, London,.
- Id, »Ahmadīlīs«,)1960( The Encyclopaedia of Islam, Leiden,.
Leiden, 1991
- Id, A History of sharvan and Darband, Cambridge, 1958.
- Id, »Marāgha«, The Encyclopaedia of Islam, New edition, Leiden, 1991, vol. VI.
- Vardanian,Aram, )2009( The history of Iranian Adgarbayjan and Armenia in the - Rawwadid period(Tenth century AD) According to Narrative Sources and Coins, Numismatic Chronicle, London, Royal Numismatics Society,
- Vasmer, R. )2004( Numismatics of the Islamica world, Frankfort.
)