نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی (ره)، قزوین، ایران

چکیده

تاریخ‌‌نگاری اسماعیلیان به‌دلیل ابتنا بر فلسفۀ نظری خاص خود در برخی جنبه‌‌های نگرشی مانند عامل محرک تاریخ، الگوی حرکت تاریخی و اندیشۀ پیشرفت در تاریخ با جریان مسلط تاریخ‌‌نگاری سنتی دارای تفاوت‌‌هایی بنیادین است. این مسئله با اثرگذاری مستقیم بر حجم نگارش تاریخ، موضوع، هدف، رویکرد و روشِ نگارش تاریخ از سوی مورخان اسماعیلی‌‌مذهب، آثار تاریخ‌‌نگارانۀ اسماعیلیانِ نخستین و به‌تبعِ آن فاطمیان را تحت‌تأثیر قرار داده است، به‌گونه‌‌ای که بسیاری از محققان این حوزه را بر این باور واداشته که اساساً اسماعیلیان فاقد سنت تاریخ‌‌نگاری خاص خود هستند. موضوعی که در این مقاله به‌دنبال بررسی آن هستیم، تحلیل رابطۀ تاریخ‌‌نگاری با قدرت سیاسی در دورۀ فاطمیان و برسی تأثیر آن در رویکرد و موضوع تاریخ‌‌نگاریِ مورخان فاطمی در ادوار مختلف حیات سیاسی این دولت است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که تحولات سیاسی پیرامون جایگاه امام به‌عنوان نقطۀ محوری در اندیشۀ اسماعیلی تا چه اندازه سبب تحول در رویکرد و موضوع تاریخ‌‌نگاری در دورۀ فاطمیان شده است. شیوۀ پژوهش در این مقاله به روش تحلیل محتوای کیفی و استخراج داده‌‌ها مبتنی‌بر گزینش گزاره‌‌های معنادار از منابعِ کتابخانه‌‌ای است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The relationship between historiography and power in Ismaili discourse A case study of the Fatimid government

نویسنده [English]

  • Ali Babaei Siab

Assistant Professor of History Department, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran

چکیده [English]

Ismaili historiography differs fundamentally differ from the prevailing current of traditional historiography in that it emphasises its own theoretical philosophy in some aspects such as the driving forces of history, patterns of historical movement, and the idea of progress in history. This problem has directly affected the scope of historiography, the subject, purpose, approach and method of historiography by the historians of the Ismaili religion, the works of the early Ismaili historians and consequently the Fatimids, in a way that has led many researchers in the field to believe that the Ismailis Basically do not have their own historiographical tradition. The topic we will explore in this article is the analysis of the relationship between historiography and political power in the Fatimid period and its impact on the approach and subject of historiography of Fatimid historians in different periods of the political life of this government. The results of this research show that the political developments surrounding the position of the Imam as a central point in Ismaili thought have caused changes in the approach and topic of historiography in the Fatimid period. The research method in this article is qualitative content analysis and data extraction based on the selection of meaningful statements from library sources.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fatimids
  • Historiography
  • Discourse
  • Power
  • Legitimacy
  • Succession
ابن‌الاثیر، عزالدین علی‌بن‌محمد (1885م) الکامل، قاهره: بی‌‌نا.
ابن‌القلانسی، حمزه‌بن‌اسد (1908م) ذیل تاریخ دمشق، ویرایش هانری. ف آمدروز، لیدن: بی‌‌نا.
ابن‌تغری بردی، جمال‌‌الدین ابوالمحاسن یوسف (1929م) النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره: بی‌‌نا.
ابن‌منصور الیمن، جعفر (1984م) سرائر و اسرار النطقا، ویرایش مصطفی غالب، بیروت: دار الاندلس.
ابن‌میسر، تا‌‌ج‌‌الدین محمدبن‌علی (1919م) اخبار مصر، ویرایش هانری ماسه، قاهره: بی‌‌نا.
ابن‌هانی الاندلسی (1980م) دیوان‌ ابن‌هانی الاندلسی، به‌تحقیق کرم البستانی، بیروت: دار بیروت.
ابن‌هیثم (1388) پیدایی فاطمیان و گفت‌وگوهای درونی شیعیان در المناظرات، به‌تصحیح و ترجمۀ انگلیسی ویلفرد مادلونگ و پل ارنست واکر، ترجمۀ فارسی محمد جاودان و امیر جوان آراسته، قم/ تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.
ایوانف، ولادیمیر (1939م) مذاکرات فی حرکه المهدی الفاطمی، القاهره: مطبعه المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیه.
بابایی‌سیاب، علی (1398) تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری اسماعیلیان، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بابایی‌سیاب، علی (1401) اسنادی تاریخی دربارۀ ظهور فاطمیان (استتار الامام و سیره جعفر الحاجب)، قزوین: انتشارات دانشگاه بین‌المللی امامخمینی(ره).
بابایی سیاب، علی؛ جان‌‌احمدی، فاطمه؛ آقاجری، سیدهاشم (1397) «شاخصه‌‌های تاریخ‌‌نگاری فاطمیان در گفتمان تاریخ‌‌نگاری اسلامی»، تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری، دانشگاه الزهرا(س)، 28(21)، 51- 33.
بابایی سیاب، علی؛ جان‌‌احمدی، فاطمه؛ آقاجری، سیدهاشم (1398)، «تاریخ‌‌نگری اسماعیلیان: مؤلفه‌‌های فلسفۀ نظری تاریخ»، تاریخ‌‌نگری و تاریخ‌‌نگاری، دانشگاه الزهرا(س)، 29(23)، 74- 55.
جوذری، ابوعلی منصور العزیزی (بی‌‌تا) سیره الاستاذ جوذر، قاهره: دار الفکر العربی.
چلونگر، محمدعلی (1390) «مقایسه و تحلیل سیاست‌های مذهبی فاطمیان در مغرب و مصر تا پایان الظاهر (427-297ق)»، پژوهش‌های تاریخی، 3(1)، 34-19.
زکار، سهیل (2007) اخبار القرامطه، دمشق: التکوین للتألیف و الترجمه و النشر.
سجادی، صادق (1382) «ناصرخسرو و تاریخ‌نگری»، نامۀ پارسی، (29)، 174-171.
شهرستانی، ابوالفتح محمدبن‌الکریم (1968م) الملل و النحل، به‌تصحیح عبدالعزیز م. الوکیل، قاهره: بی‌‌نا.
الشیّال، جمال‌‌الدین (1422ق) مجموعه الوثائق الفاطمیه، القاهره: المکتبه الثقافه الدینیه.
قاضی نعمان (1970م) افتتاح الدعوه، ویرایش وداد القاضی، بیروت: بی‌‌نا.
قاضی نعمان (1978م) المجالس و المسایرات، تونس: بی‌‌نا.
قاضی نعمان (1966م) المجالس و المسایرات، بیروت: دارالمنتظر.
قاضی نعمان (بی‌تا) شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار، بی‌‌جا: مؤسسۀ نشر الاسلامی (نشر الکترونیکی مرکز القائمیه باصفهان للتحریات الکمبیوتریه).
قلقشندی، احمدبن‌علی (1913م) صبح الاعشی فی صناعه الانشا، قاهره: بی‌‌نا.
کرمانی، حمیدالدین احمدبن‌عبدالله (1960م) الریاض، بیروت: دارالثقافه.
مجدوع، اسماعیل‌بن‌عبدالرسول (1966م) فهرست الکتب و الرسائل و لمن هی من العلماء و الائمه و الحدود الافاضل، به‌تحقیق علی‌نقی منزوی، تهران: چاپخانۀ دانشگاه تهران.
مقریزی، تقی‌‌الدین احمدبن‌علی (1853م) المواعظ و الاعتبار به ذکر الخطط و الآثار، قاهره: بولاق.
Sanders. p, “claiming the past: Ghadir Khum and the rise of hafizi Historiography in the late Fatimid Egypt”, Studia Islamica,  1992, No. 75, pp. 81-104.
Daftari. farhad, Ismaili Literature: A Bibliography of Sources And Studies, London: The Institute of Ismaili Studies, 2004.
 
Ibn al-Aṯīr, ‘Izz ul-Dīn ‘Alī b. Moḥammad, Al-Kāmīl, Cairo, 1885.
Ibn al-Qalanosī, Ḥamzat b. Asad, Ẕeīl-e Ta’rīḵ-e Dīmašq, edited by Henry. F Amdroz, Leiden, 1908.
Ibn Taḡrā Bardī, ǰamal ul-Dīn Abū ul-Maḥasīn Yoūssīf, Al-Nuǰum ul-Zahīra fī Molūk Mīṣr wa Al-Qāhīra, Cairo, 1929.
Ibn Mansoūr Al-Yaman, ǰa‘far, Sara’īr wa Asrar ul-Nataqa, edited by Mostafa Ghalib, first edition, Beirut: Dār ul-Andalus, 1984.
Ibn Moyassar, Taǰ ul-Dīn Moḥammad b. ‘Alī, Aḵbar Mīṣr, edited by Henry Masse, Cairo, 1919.
Ibn Hanī al-Andalusī, Dīwān-e Ibn Hanī al-Andalusī, Research by Karam al-Bustani, Beirut: Dār Beirut, 1980.
Ibn Haiṯam, The Founding of the Fatimids and the Inner Dialogues of the Shiites in the Debates, edited and translated into English by Wilfred Madelong and Paul Ernest Walker, translated into Persian by Mohammad Javadan and Amir Javan Arasteh, Qom-Tehran: University of Religions, 1388.
Ivanov, Vladimir, Negotiations in the Movement of Al-Mahdi al-Fatimi, Cairo: Maṭba‘at ul-Ma‘had Al-Elmī al-Fransī for Eastern Works, 1939.
Babaei Siab, Ali (2018), Histotical perspective and Historiography of the Ismailis, Qom: Howza and University Research Center.
Babaei Siab, Ali (1401 AD), historical documents about the rise of the Fatimids (Istār al-Imam and Sire Jafar al-Hajjab), Qazvin: Publications of Imam Khomeini International University (RA).
Babaei Siab, Ali, Fatemeh Jan-Ahmadi and Seyed Hashem Aghajari (2017), "The Features of Fatimid's Historiography in Islamic Historiography Discourse ", Histotical perspective and Historiography, No. 21, pp. 33-51.
Babaei Siab, Ali, Fatemeh Jan-Ahmadi and Seyed Hashim Aghajari (2018), " The Historical Perspective of Isma’ilis Philosophical Components ", Histotical perspective and Historiography, No. 23, pp. 55-74.
Al-Jawzari, Abu Ali Mansour Al-Azizi, Sīra al-Ustaz Al-Jawzar, edited by Mohammad Kamel Hossein and M. Abd al-Hadi Shaira, Cairo: Dār ul-Fīkr ū-‘Arabī.
Chalongar, Mohammad Ali (2016), "COMPARING AND ANALYZING FATEMIAN'S RELIGIOUS POLICY ON MOROCCO AND EGYPT TILL THE END OF AL-ZAHER ERA (297-427 A. H.)", historical researches, third year, first issue, pp. 19-34.
Zakar, Soheil, Aḵbar ul-Qaramaṭa, Damascus: Al-Takwīn līl Ta’līf wa l-Tarǰama wa al-Našr, 2007.
Sajjadi, Sadegh (1382), "Nasser Khosrow and Historiography", Parsi Letter, No. 29, pp. 171-174.
šahrīstānī, Abūl-Fath Moḥammad b. Al-Karīm, Al-Mīlal wa Al-Nīḥal, corrected by Abdul Aziz M. Al-Wakil, Cairo, 1968.
Shiyal, Jamal-al-Din, Al-Vaṯa’īq ul-Faṭīmīya, Cairo: Al-Maktabat ul-ṯīqafat ul-Dīnīyah, 1422 AH.
Qāżī No‘mān, Iftītaḥ ul-Da’wah, edited by Wedad Al-Qazi, Beirut, 1970.
Qāżī No‘mān, Maǰalīs wa al-Mosaeīrat, edited by Habib al-Faqi, Ebrahim Shabbouh and Mohammad Yalawi, Tunis, 1978.
Qāżī No‘mān, Maǰalīs wa al-Mosaeīrat, edited by Habib al-Faqi, Ebrahim Shabbouh and Mohammad Yalawi, Beirut: Dār ul-Montaẓar, 1966. 
Qāżī No‘mān, šarḥ ul-Aḵbār fī Faża’īl al-A’īmat al-Aṭhar, Islamic publishing institute (electronic publication of Al-Qaimiyyah Basfahan Center for Tahriyat al-Kambiotriya), n.d.
Qalqašandī, Aḥmad b. ‘Alī, ṣobh ul-A‘ša fī ṣīna‘at ul-Inša’, edited by M. A. Ibrahim, Cairo, 1913.
Kermani, Hamid al-Din Ahmad b. Abdullah, Al-Riyadh, edited by Aref Tamer, Beirut: Dār ul- ṯīqafa, 1960.
Al-Majdu, Ismail b. Abd al-Rasoul, Fīhret ul-Kotob wa al-Rasā’īl wa lī Man Hīa Mīn al-‘Olamā’ wa al-A’īma, research by Alinqi Manzavi, Tehran: University of Tehran Press, 1966.
Al-Maqrīzī, Taqī-ul-Dīn Aḥmed b. ‘Alī, Al-Mawoa‘īẓ wa Al-I‘tībār, Cairo: Bulāq, 1853.
 
English Sourcse
Sanders. p, “claiming the past: Ghadir Khum and the rise of hafizi Historiography in the late Fatimid Egypt”, Studia Islamica,  1992, No. 75, pp. 81-104.
Daftari. farhad, Ismaili Literature: A Bibliography of Sources And Studies, London: The Institute of Ismaili Studies, 2004.