نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسنده
دانشیار گروه تاریخ، دانشکدۀ ادبیات و علوم‌انسانی، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران
چکیده
مضامین اسطوره‌ای یکی از مؤلفه‌های فرهنگ باستانی ایران است که از رهگذر ادبیات منظوم و منثور، به فرهنگ‌های پیرامونی راه یافته است. این تأثیرگذاری گاه تا دورۀ معاصر دوام یافته که نمایشنامه‌نگاری عثمانی در سدۀ سیزدهم/ نوزدهم یکی از جلوه‌های آن است. شمس‌الدین سامی فراشری، ادیب و اندیشه‌ور منتقدی بود که با الهام از اسطورۀ ضحاک و در قالب نمایشنامۀ «کاوه»، به نقد نظام سیاسی عثمانی برخاست. نمایشنامۀ یادشده در آستانۀ انقلاب مشروطۀ ایران به فارسی ترجمه شد و «ضحاک» نام گرفت. در پژوهش حاضر بررسی محتوای این نمایشنامه و ترجمۀ فارسی آن به‌مثابۀ یک متن ادبی مدنظر قرار دارد و کوشش می‌شود با الهام از نوتاریخ‌گرایی به‌عنوان یک رهیافت روش‌شناسی متناسب، پیوند بازآرایی محتوایی اسطورۀ کاوه با کارکرد انتقادی آن در دو بافتار سیاسی- فرهنگی متمایز ایران و عثمانی تبیین شود. بررسی زمینۀ تاریخی نگارش کاوه در عثمانی و ترجمۀ آن در ایران از هم‌نوایی سپهر گفتمانی هر دو محیط سیاسی با این درون‌مایۀ اسطوره‌ای حکایت دارد؛ در هر دو بستر، خودکامگی آماج نقد بوده و مؤلف و مترجم برای این منظور درون‌مایۀ اسطورۀ یادشده را مناسب یافته‌اند. البته وجه تمایزی نیز می‌توان تشخیص داد؛ سامی روایت خود را بر بازآرایی چهرۀ کاوه متمرکز کرده، حال‌آنکه مترجم در واکنش به استبداد قاجاری، خوانش متفاوتی از اسطورۀ مذکور بر محور شخصیت ضحاک عرضه نموده است. مترجم نمایشنامه را با نام ضحاک عرضه کرده تا نشان دهد این دو بستر به‌رغم اشتراکات فرهنگی و تجربه‌های تاریخی مشابه تفاوت‌های آشکار و در نتیجه مسیر متفاوتی در پیش دارند. بُعد دیگر نمایشنامه ناظر بر تجلی مسئلۀ عدالت و مصائب اجتماعی است که در روایت زندگی کاوه بازتاب یافته و با واقعیت‌های زندگی روزمرۀ ایرانِ این روزگار همخوانی دارد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Representation of Zahâk in Ottoman Critical Literature
نویسنده [English]
- Tooran Toolabi
Associate Professor, History Department, Lorestan University, Khoram Abad, Iran
چکیده [English]
From the classical era until the 19th century, Iranian literary texts occasionally served as a source of inspiration in the Ottoman Empire. One such example is Zahâk, a myth from Ferdowsi’s Shâhnâmeh, which was used to criticize the political situation in the Ottoman Empire. As Ottoman thinkers became familiar with the intellectual works of the West and the political structure of Europe, they began to criticize the governance of their declining empire. The prominent writer Şemseddin Sami, for instance, protested against despotism in various works, including plays such as Kāveh. This play not only exemplifies modern literature but also serves as a critical work by a Turkish thinker, expressing political issues in literary language. In Iran, Kâveh was translated by Mirzâ Ebrâhimkhan Amir Toumân as Zahâk, aiming to convey a different political context. This essay, inspired by “New Historicism” as a functional approach, illuminates the intended concepts of both the author and the Iranian translator. It reveals that both Iran and the Ottoman Empire had similar political experiences. Moreover, it shows that both the writer and the translator were aware of political despotism as a problem in their “homeland”. However, the political situation in Iran appears to be more complex. Understanding the political structure and the distinct experiences of monarchy in these contexts simplifies the question: why was Kâveh translated as Zahâk in Iran? Additionally, this play reflects social issues in Kâveh’s life, which adds another dimension to the work.
کلیدواژه‌ها [English]
- Şemseddin Sami
- Kâveh
- Zahâk
- Iran
- Ottoman Empire
- Translation
اتحادیه، منصوره؛ سعدوندیان، سیروس؛ رام‌پیشه، حمید (به‌کوشش) (1362) خاطرات و اسناد حسین‌قلی‌‌خان نظام‌السلطنه مافی، تهران: نشر تاریخ ایران.
اشرف، احمد (1359) موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران: دورۀ قاجاریه، تهران: زمینه.
آبراهامیان، یرواند (1383) ایران بین دو انقلاب، ترجمۀ احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران: نی.
آدمیت، فریدون (1400) ایدئولوژی نهضت مشروطیت، تهران: گستره.
بروسه‌لی، محمدطاهر (1342) عثمانلی مؤلفلری، جلد3، استانبول: مطبعۀ عامره.
بلعمی، ابوعلی (1386) تاریخ بلعمی، به‌تصحیح ملک‌الشعرای بهار و محمدپروین گنابادی، تهران: هرمس.
بهنام، جمشید (1375) ایرانیان و اندیشۀ تجدد، تهران: نشر و پژوهش فرزان‌روز.
بیگدلو، رضا (1396) جریان‌های فرهنگی ایرانِ معاصر، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
پاینده، حسین (1397) «خوانش متن به شیوۀ تاریخ‌گرایان نوین(تحلیل گفتمان سَووشون)»، فصلنامۀ انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 14(53)، 39-11.
تبریزی، میرزاآقا (1354) نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی، تهران: طهوری.
توفیق، ابوضیا (1308) نمونۀ ادبیات عثمانیه، قسطنطنیه: مطبعۀ ابوالضیا.
توفیق، ابوضیا (1327) «مرحوم نامق کمال‌بک» در سعادت.
توکلی طرقی، محمد (1395) تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، تورنتو: کتاب ایران‌نامه.
ثروت فنون (1320) اون‌دردنجی سنه، یکرمی‌یدنجی جلد، «ضیاع ألیم مرحوم شمس‌الدین سامی‌بک»، عدد 687، 10 حزیران.
جمالزاده، سیدمحمدعلی (1320) یکی بود یکی نبود، بنگاه پروین.
جنتی‌عطایی، ابوالقاسم (1333) بنیاد نمایش در ایران، تهران: کتاب‌فروشی ابن‌سینا.
حبیب، اسماعیل (1340ق) تورک تجدد ادبیاتی تاریخی، استانبول: مطبعۀ عامره.
حسن‌پور، نیایش (1396) نهضت آشنایی ایرانیان با تئاتر و ادبیات نمایشی عثمانی در عصر قاجار (از آغاز تا پایان عصر قاجار)، تهران: کوله‌پشتی.
خوشحال‌دستجردی، طاهره؛ چهارمحالی، محمد (1389) «بازتاب اسطورۀ کاوه در داستان کوتاه رجل سیاسی جمالزاده»، جستارهای ادبی، (17)، 146-119.
دانش، حسین (1330) مداین خرابه‌لری، استانبول: جمعی کتابخانه‌سی.
دشتکی‌نیا، فرهاد (1400)«عملکرد دولت قاجار در بحران افزایش قیمت‌ها(1324-1314ق)»، تاریخ اسلام و ایران، 31(50)، 93-118.
دولت‌آبادی، یحیی (1387) حیات یحیی، جلد2، به‌تصحیح مجتبی برزآبادی فراهانی، تهران: فردوس.
روزنامۀ تربیت (1323) «اعلان»، نمرۀ 382، 12 شعبان.
رئیس‌نیا، رحیم (1374) ایران و عثمانی در آستانۀ قرن بیستم، تبریز: ستوده.
رئیس‌نیا، رحیم (1396) «شمس‌الدین سامی»، دانشنامۀ جهان اسلام (جلد 22) تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی.
زرگری‌نژاد، غلامحسین (1377) رسائل مشروطیت، هجده رساله و لایحه دربارۀ مشروطیت، چاپ2، تهران: کویر.
ساعدی، غلامحسین (1377) ضحاک، اهواز: به‌نگاه.
سامی، شمس‌الدین (1302ق) خرده‌چین، استانبول: مهران مطبعه‌سی.
سامی، شمس‌الدین (1314) قاموس‌الاعلام، بشنجی جلد، استانبول: مهران مطبعه‌سی.
سعیدی سیرجانی، علی‌اکبر (به‌کوشش) (1376) وقایع اتفاقیه، مجموعه گزارش‌های خفیه‌نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال 1291 تا 1322 قمری، تهران: پیکان.
سعیدی سیرجانی، علی‌اکبر (به‌کوشش) (1381) ضحاک ماردوش، تهران: پیکان.
طباطبایی نائینی، میرزارضاخان (1366) روزنامۀ تیاتر، نمایشنامۀ شیخ‌علی‌میرزای حاکم بروجرد، به‌کوشش محمد گلبن و فرامرز طالبی، تهران: چشمه.
طولابی، توران (1401) «راز دل» نامق کمال: بازتاب مسئلۀ افول عثمانی در نمایشنامه‌های وطن و گل‌نهال»، تاریخ اسلام و ایران، 32(55)، 55-35.
عثمان، رفعت (1336) ادرنه‌رهنماسی (تاریخچه: 763-1337 هجری سنه‌لری) ادرنه: ولایت مطبعه‌سی.
عنایت، حمید (1394) سیری در اندیشۀ سیاسی عرب، تهران: امیرکبیر.
فرخی، یزدان (1387) «بر آن بی‌بها چرم آهنگران (پژوهشی در جایگاه اجتماعی آهنگران)»، مزدک‌نامه، 1، 466-484.
فردوسی، ابوالقاسم (1399) شاهنامه، به‌کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: سخن.
کرمانی، میرزاآقاخان (1324ق) آینۀ سکندری، بی‌جا.
کمال، نامق، کلیات کمال، برنجی ترتیب: مقالات سیاسیه و ادبیه، استانبول: سلانیک مطعبه‌سی.
مراغه‌ای، حاجی‌زین‌العابدین (1393) سیاحتنامۀ ابراهیم‌بیگ، به‌کوشش محمدعلی سپانلو، تهران: آگه.
مشروح مذاکرات شورای ملی (1325)، دورۀ اول.
ملک‌المورخین، عبدالحسین‌خان (1386) مرآت الوقایع مظفری، به‌کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: میراث مکتوب.
ملک‌پور، جمشید (1363) جلد2: ادبیات نمایشی در ایران دوران انقلاب مشروطه، تهران: توس.
میرانصاری، علی (1386) نمایشنامه‌های میرزادۀ عشقی، تهران: طهوری.
میرزاابراهیم‌خان امیرتومان (1323) تیاتر ضحاک، تهران: مطبعۀ خورشید.
میلانی، عباس (1382) تجدد و تجددستیزی در ایران (مجموعه مقالات)، تهران: اختران.
وودهد، کریسیتن (1387) «منصب شهنامه‌نویسی در امپراتوری عثمانی» در مزدک‌نامه، ترجمۀ نصرالله صالحی،1، 379-344.
هفته، برنجی جلد (1298) «شرقده شعر و شعرا 1»، عدد 4، 13شوال، 60-56.
هفته، برنجی جلد «شرقده شعر و شعرا 2»، عدد 6، 27 شوال، 91-86.
یزدانی، سهراب (1401) روستاییان و مشروطیت ایران، تهران: ماهی.
Balim, Çiğdem (1995), “Sami, Shams Ül- Din Farasheri”, EI, Leiden: Brill, Vol. III: 1043-1044.
Deringil, Selim (1991), “legitimacy structure in the Ottoman state: The reign of Abdul Hamid II (1876-1909)”, IJMES, Vol. 23, No. 3.
Ebüzziya, Ziyad (1994), “Ebüzziya Mehmed Tevfik”, TDVİA, 10. Cilt: ss. 374-378.
Erol, Kemal (2016), “Şemsettin Sami’nin Besa ve Gâve adlı piyeslerinde sömüryüye karşı politik eleştiri”, Uluslararası Sosyal Araşrırmalar Dergisi, Cilt 9, Sayı 44, Vol. 9: ss. 117-128.
Gallagher, Catherine & Greenbratt, Stephen (2000), Practicing New Historicism, Chicago & London, The University of Chicago Press.
Aram Veeser (1994), “The New Historicism” in: H. Aram Veeser (ed.), The New Historicism Reader, Routledge, New York & London, pp. 1-34.
Karal, Enver Ziya(2007), Osmanlı tarihi, VIII. Cilt, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri(1876-1907), Ankara: Türk Tarih Kürümü, 6. Baskı.
Kaplan, Mehmet (1993), Engingün, Inci, Birol, Emel, Yeni Türk Edebiyati Antolojisi II, İstanbul, 2.baskı, Marmara Üniversitesi.
Kemal, Namık(2004), Vatan Yahut Silistre, Hazırlayan: Kemal Bek, İstanbul.
Kılıç, Çiğdem(2009), “Piyeslerinin önsözlerine göre Şemsettin Sami’nin tiyatro görüşleri”, Tiyatro Araştırmalrı Dergisi, 28: pp. 19-40;
Mardin, Şerif(2000),The genesis of Young Ottoman thought, A study in the modernization of Turkish political idea, Syracuse University Press.
Montrose, Louis A (1989), “Professing the Renaissance: The Poetics of Culture” in: H. Aram Veeser (ed.), The New Historicism, Routledge, New York & London, pp. 15-37.
Sağlam, Nuri(1999), “Tanzimat Sonrası Türk Edebiyatında ‘Milli Tiyatro’, Anlayışı ve Şemsettin Sami’nin ‘Besa yahut Ahde Vefa’ Adlı Piyesi, İlmi Araştırmalar, S: 8: ss. 199-207;
Sami, Şemseddin(2018), Gâve(Beş fasıldan ibaret fâcia), Hazırlayan: İrfan Morina, İstanbul, Logos.
Sohrabi, Nader(2019), “Pathways, Contingencies and the Secular in Iran’s First Revolution”, Working paper series of the HCAS’ Multiple Secularities Beyond the West, Beyond Modernities, No. 14, pp. 3-40.
Sohrabi, Nader(19950), “Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran and Russia, 1905-1908”, The American Journal of Sociology, Vol. 100, No. 6 (May, 1995), 1383-1447;
Topaloğlu, Yüksel(2013), “Bir Töre Ouunu: Besa Yahut Ahde Vefa”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,, C. 15, Sayı 1: ss. 169-184;
Uçman, Abdullah(2010), “Şemseddin Sâmi”, TDVİA, 38. Cilt: ss. 519-523.
Yılmaz Aydoğu(2005) İsmail Kara(Hazırlayanlar), Namık Kemal Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri, İstanbul: Dergâh Yayınları;
Abrahamian, Ervand (2004), Iran between two Revolutions, translated by Ahmad Golmohammadi & Mohammad Ebrahim Fatahi, Tehran: Našr-e Ney [In Persian].
Adamiyat, Fereydun (2021), Ideology of Constitutional Movement, Tehran: Gostareh [In Persian].
Ashraf, Ahamd (1980), Historical obstacles to the growth of capitalism in Iran: Qajar period, Tehran: Zamineh [In Persian].
Bal‘mī, Abū ‘Alī (2007), Tārīḵ-e Bal‘mī, edited by, Malek ul-Shoara Bahar & Mohammad Parvin Gonabadi, Tehran: Hermes [In Persian].
Balim, Çiğdem (1995), “Sami, Shams Ül- Din Farasheri”, EI, Leiden: Brill, Vol. III: 1043-1044.
Behnam, Jamshid (1996), Iranians and Modern Thought, Tehran: Farzān-e Roūz.
Bigdelou, Reza (2017), Cultural Currents of Contemporary Iran, Tehran: Islamic Culture and Thought Research Institute Publishing [In Persian].
Bursalı Mehmed Tahir (1342. A.H), Osmanlı Müellifleri, Cilt. 3, Istanbul, Matbaa-I Amire.
Danesh, Huseyin (1330 A.H), Madayin Harabeleri, İstanbul, Cem’I Kitaphanesi.
Dashtakinia, Farhad (20221), “The Performance of the Qajar Government Periods the Crisis of Rising Prices (1896-1906/1314-1324 AH)”, History of Islam and Iran, Vol. 31, Issue 50, pp. 93-118 [In Persian].
Deringil, Selim (1991), “legitimacy structure in the Ottoman state: The reign of Abdul Hamid II (1876-1909)”, IJMES, Vol. 23, No. 3.
Dolatabadi, Yahya (2008), Ḥayāt-e Yaḥyā, Vol. 2, Edited by Mojtaba Barzabadi, Tehran: Ferdows [In Persian].
Erol, Kemal (2016), “Şemsettin Sami’nin Besa ve Gâve adlı piyeslerinde sömüryüye karşı politik eleştiri”, Uluslararası Sosyal Araşrırmalar Dergisi, Cilt 9, Sayı 44, Vol. 9: ss. 117-128.
Enayat, Hamid (2015), A Study in Arab Political Thought, Tehran: Amīr Kabīr [In Persian].
Farokhi, Yazdan (2008), “Bar Ān Bībahā Čarm-e Āhangarān”, Mazdak Nameh, Vol. 1 [In Persian].
Ferdowsī, Abū al- Qāsem (2020), šāhnāmeh, Ed. By Jalal Khaleqi Motlaq Tehran: Soḵan [In Persian].
Gallagher, Catherine & Greenbratt, Stephen (2000), Practicing New Historicism, Chicago & London, The University of Chicago Press.
Aram Veeser (1994), “The New Historicism” in: H. Aram Veeser (ed.), The New Historicism Reader, Routledge, New York & London, pp. 1-34.
Habib, Esmaeil (1340 A.H), Türk Teceddüt Edebiyatı Tarihi, İstanbul, Matbaa-I Amire.
Hafta Gazetesi, 1. Cilt, “Şark’da Şiir ve Şüera 1”, No. 4, 1, 13 Şevval 1298, ss. 56-60.
Hafta Gazetesi, 1. Cilt, “Şark’da Şiir ve Şüera 2”, No. 6, 1, 27 Şevval 1298, ss. 86-91.
Hasanpour, Niyayesh (2017), the movement of acquaintance of Iranians with Ottoman drama and literature in the Qajar era (from the beginning to the end of the Qajar era), Tehran: Koūle Poštī [In Persian].
Jamalzadeh, Seyyed Mohammad Ali (1941), Yekī Boūd Yekī Naboūd, Bongāh-e Parvin [In Persian].
Jannati Attaei, Abul Qaasem (1954), The Foundation of Performance in Iran, Tehran: Ibn Sina Bookstore [In Persian].
Kaplan, Mehmet (1993), Engingün, Inci, Birol, Emel, Yeni Türk Edebiyati Antolojisi II, İstanbul, 2.baskı, Marmara Üniversitesi.
Karal, Enver Ziya(2007), Osmanlı tarihi, VIII. Cilt, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri(1876-1907), Ankara: Türk Tarih Kürümü, 6. Baskı.
Kemal, Namık, Külliyat-ı Kemal, 1. Tertib, Makalat-i Siyasiye ve Edebiye, İstanbul, Selânik Matbaası.
Kemal, Namık(2004), Vatan Yahut Silistre, Hazırlayan: Kemal Bek, İstanbul.
Kermani, Mirzâ Âqakhân (1906), Âeine-ye Sekandari [In Persian].
Khoshhal Dastjerdi, Tahereh, Mohammad Charmahali (2010), “A REFLECTION OF KAVEH’S MYTH IN JAMALZADEH’S “RAJOL-E SIASI” (“POLITICIAN”) SHORT STORY”, Jostārhā-ye Adabi, No. 17 [In Persian].
Kılıç, Çiğdem(2009), “Piyeslerinin önsözlerine göre Şemsettin Sami’nin tiyatro görüşleri”, Tiyatro Araştırmalrı Dergisi, 28: pp. 19-40;
Mafi, Hosein Gholikhan (1983), ḵāṭerāt va Asnād-I Ḥoseīn Ḡolīḵān Māfī, Ed. by Ettehadieh, Mansoureh, Cyrus Saadvandian & Hamid Rampisheh, Tehran: Našr-e Tārīḵ-e Iran [In Persian].
Mardin, Şerif(2000),The genesis of Young Ottoman thought, A study in the modernization of Turkish political idea, Syracuse University Press.
Malekpour, Jamshid (1984), Vol.1: second volume: dramatic literature in Iran during the constitutional revolution, Tehran: Tos., Tehran: Toūs [In Persian].
Malek- ul Movareḵīn, ‘Abd- ul- Ḥosseīnḵān (2007), Mer’t ul-Vaqāye Mozafarī, ed. by. Navaei, Abdulhossein, Tehran: Mīrāṯ-e Maktūb [In Persian].
Maraqeei, Haji Zeynulabedin (2014), Sīyāḥatnāmeh-ye Ebrahīmbeyg, Ed. by M. Sepanlou, Tehran: Āgah [In Persian].
Mašroūḥ-e Mozākerāt-e Maǰles-e šoūrā-ye Melī (1908), Vol. 1 [In Persian].
Milani, Abbas (2023), modernity and modernity in Iran (collection of articles), Tehran: Aḵtarān [In Persian].
Miransari, Ali (2007), Mirzadeh Eshghi's Plays, Tehran: Tahoūrī [In Persian].
Mirzaebrahimkhan Amir Touman (1905), Zahak Theater, Tehran: Maṭba‘t ḵoršīd [In Persian].
Montrose, Louis A (1989), “Professing the Renaissance: The Poetics of Culture” in: H. Aram Veeser (ed.), The New Historicism, Routledge, New York & London, pp. 15-37.
Payandeh, Hossein (2018), “Reading Texts as a New Historicity Analyzing the Discourses of Savushun”, Cultural Studies and Communication, No. 53, pp. 11-39 [In Persian].
Raisnia, Rahim (1995), Iran and Ottomans on the threshold of the 20th century, (1995), Tabriz: Sotoudeh [In Persian].
Raisnia, Rahim (2017), “Şemseddin Sâmi”, Dānešnāme-ye ǰahān-e Islam, Vol. 22, Tehran: Bonyād-e Dayerat ul-ma‘āref-e Islamī [In Persian].
Rifat, Osman (1336 A.H), Edirne Rehnüması (763-1337 A.H), Edirne, Vilayet Matbaası.
Roūznāme-ye Tarbīyat, “E‘lān” (1905), No. 382, 12 Shabân 1323 A.H [In Persian].
Saedi, Gholamhossein (1998), żaḥāk, Ahvaz: Behnegāh [In Persian].
Sağlam, Nuri(1999), “Tanzimat Sonrası Türk Edebiyatında ‘Milli Tiyatro’, Anlayışı ve Şemsettin Sami’nin ‘Besa yahut Ahde Vefa’ Adlı Piyesi, İlmi Araştırmalar, S: 8: ss. 199-207;
Sâmi, Şemseddin(2018), Gâve(Beş fasıldan ibaret fâcia), Hazırlayan: İrfan Morina, İstanbul, Logos.
Sâmi, Şemseddin (1302 A.H), Hurde-Çin, İstanbul, Mihrân Matbaası.
Sâmi, Şemseddin (1314 A.H), Kamusul Alam, 5. Cilt, İstanbul, Mihrân Matbaası.
Saeidi Sirjani (2002), Ali Akbar, żaḥāk-e Mārdoūš, Tehran: Peykān [In Persian].
Saeidi Sirjani (Ed. By) (1997), Vaqāy-e Etefāqīye: a collection of reports of English secret writers in the southern provinces of Iran from 1291 to 1322, Tehran: Peykān [In Persian].
Servet-I Fünun, 14. Y, 27. C., “Ziyâ- ı Elim Marhum Şemseddin Sâmi Beg”, No. 678, 10 Haziran 1320 A.H.
Sohrabi, Nader(19950), “Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran and Russia, 1905-1908”, The American Journal of Sociology, Vol. 100, No. 6 (May, 1995), 1383-1447;
Sohrabi, Nader(2019), “Pathways, Contingencies and the Secular in Iran’s First Revolution”, Working paper series of the HCAS’ Multiple Secularities Beyond the West, Beyond Modernities, No. 14, pp. 3-40.
Tabatabaei Naeini (1987), Mirza Rezakhan, Roūznāme-ye Te’ātr-e šeyḵ ‘Alī Mīrzā Ḥākem-e Boroūǰerd, Ed. By Mohammad Golban & Faramarz Talebi, Tehran: Češmeh [In Persian].
Tabrizi, Mirza Agha (1975), Namāyešnāmeha-ye Mīrzā Āqā Tabrīzī, Tehran: Ṭahoūrī [In Persian].
Tavakoli Taraghi, Mohammad, Taǰadod-e Būmī va Bāzandīšī-e Tārīḵ, Torento: Iran Nāmeh [In Persian].
Ebüzziya, Ziyad (1994), “Ebüzziya Mehmed Tevfik”, TDVİA, 10. Cilt: ss. 374-378.
Tevfik, Ebüzziya (1327 A.H), Mehrum Nâmık Kemal, Dersaadet.
Tevfik, Ebüzziya (1308 A.H), Nümune-I Edebiyat-I Osmaniye, Constintanopole, Matbaa-I Ebüzziyâ
Toolabi, Tooran (2022), Namık Kemal’s “Râz-e Del”: Decline of Ottoman Empire as reflected in the plays “Vatan Yahut Silistre” and “Gülnihal”, Majale-ye Târikh-e Islam va Iran, Vol.32, Issue 55, pp. 35-55 [In Persian].
Topaloğlu, Yüksel(2013), “Bir Töre Ouunu: Besa Yahut Ahde Vefa”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,, C. 15, Sayı 1: ss. 169-184;
Uçman, Abdullah (2010), “Şemseddin Sâmi”, TDVİA, 38. Cilt: ss. 519-523.
Woodhead, Christine (2008), “An Experiment in Official Historiography: The Post of Şehnameci ın the Ottoman Empire”, WZKM, Wien, No. 75. 1983, pp. 157-182, Translated by Nasrollah Sâlehi, Mazdak Nâmeh, Vol, 1.
Yazdani, Sohrab (2022), Villagers and Constitutionalism of Iran, Tehran: Māhī.
Yılmaz Aydoğu(2005) İsmail Kara(Hazırlayanlar), Namık Kemal Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri, İstanbul: Dergâh Yayınları.
Zargarinejad, Gholamhossein (1998), constitutional treatises, eighteen treatises and bills on constitutionalism, second edition, Tehran: Kavīr [In Persian].
Balim, Çiğdem (1995), “Sami, Shams Ül- Din Farasheri”, EI, Leiden: Brill, Vol. III: 1043-1044.
Deringil, Selim (1991), “legitimacy structure in the Ottoman state: The reign of Abdul Hamid II (1876-1909)”, IJMES, Vol. 23, No. 3.
Ebüzziya, Ziyad (1994), “Ebüzziya Mehmed Tevfik”, TDVİA, 10. Cilt: ss. 374-378.
Erol, Kemal (2016), “Şemsettin Sami’nin Besa ve Gâve adlı piyeslerinde sömüryüye karşı politik eleştiri”, Uluslararası Sosyal Araşrırmalar Dergisi, Cilt 9, Sayı 44, Vol. 9: ss. 117-128.
Gallagher, Catherine & Greenbratt, Stephen (2000), Practicing New Historicism, Chicago & London, The University of Chicago Press.
- Aram Veeser (1994), “The New Historicism” in: H. Aram Veeser (ed.), The New Historicism Reader, Routledge, New York & London, pp. 1-34.
Karal, Enver Ziya(2007), Osmanlı tarihi, VIII. Cilt, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri(1876-1907), Ankara: Türk Tarih Kürümü, 6. Baskı.
Kaplan, Mehmet (1993), Engingün, Inci, Birol, Emel, Yeni Türk Edebiyati Antolojisi II, İstanbul, 2.baskı, Marmara Üniversitesi.
Kemal, Namık(2004), Vatan Yahut Silistre, Hazırlayan: Kemal Bek, İstanbul.
Kılıç, Çiğdem(2009), “Piyeslerinin önsözlerine göre Şemsettin Sami’nin tiyatro görüşleri”, Tiyatro Araştırmalrı Dergisi, 28: pp. 19-40;
Mardin, Şerif(2000),The genesis of Young Ottoman thought, A study in the modernization of Turkish political idea, Syracuse University Press.
Montrose, Louis A (1989), “Professing the Renaissance: The Poetics of Culture” in: H. Aram Veeser (ed.), The New Historicism, Routledge, New York & London, pp. 15-37.
Sağlam, Nuri(1999), “Tanzimat Sonrası Türk Edebiyatında ‘Milli Tiyatro’, Anlayışı ve Şemsettin Sami’nin ‘Besa yahut Ahde Vefa’ Adlı Piyesi, İlmi Araştırmalar, S: 8: ss. 199-207;
Sami, Şemseddin(2018), Gâve(Beş fasıldan ibaret fâcia), Hazırlayan: İrfan Morina, İstanbul, Logos.
Sohrabi, Nader(2019), “Pathways, Contingencies and the Secular in Iran’s First Revolution”, Working paper series of the HCAS’ Multiple Secularities Beyond the West, Beyond Modernities, No. 14, pp. 3-40.
Sohrabi, Nader(19950), “Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran and Russia, 1905-1908”, The American Journal of Sociology, Vol. 100, No. 6 (May, 1995), 1383-1447;
Topaloğlu, Yüksel(2013), “Bir Töre Ouunu: Besa Yahut Ahde Vefa”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,, C. 15, Sayı 1: ss. 169-184;
Uçman, Abdullah(2010), “Şemseddin Sâmi”, TDVİA, 38. Cilt: ss. 519-523.
Yılmaz Aydoğu(2005) İsmail Kara(Hazırlayanlar), Namık Kemal Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri, İstanbul: Dergâh Yayınları;
)